Հնուց ի վեր այծի կաթը հայտնի է իր բուժիչ հատկություններով: Մարդիկ այն համարում են կենսատու ըմպելիք, հրաշագործ միջոց, որն ի զորու է բուժելու բազմաթիվ ծանր հիվանդություններ: Ավիցենան և Հիպոկրատը կարևորում էին սննդակարգում այծի կաթի ներառումը:

Այծի կաթն ունի հաճելի համ, բավարար կալորիականություն, իսկ որոշ ցուցանիշներով գերազանցում է կովի կաթին: Այն համատեղելի է մարդու օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական առանձնահատկությունների հետ: Ճարպերի և սպիտակուցների կառուցվածքով այն մոտ է մայրական կաթին: Այծի կաթի ճարպային գնդիկները փոքր տրամագծի շնորհիվ դյուրամարս են և չեն ծանրաբեռնում մարսողական համակարգը, ինչը շատ կարևոր է մանկական աճող օրգանիզմի և տարեց մարդկանց համար:

Այծի կաթն ունի բուժկանխարգելիչ հատկություններ և անփոխարինելի է տևական ծանր հիվանդություններից ապաքինման շրջանում: Այն արդյունավետ միջոց է մարսողական օրգանների տարբեր ախտահարումների, աթերոսկլերոզի և սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների բուժման համար:

Այծի կաթը հատկապես անփոխարինելի է կովի կաթի սպիտակուցների նկատմամբ ալերգիայով տառապող մարդկանց համար. սպիտակուցը չի պարունակում ալֆա-1S-կազեին, ինչը բնորոշ է կովի կաթին, ուստի չի առաջացնում ալերգիկ ռեակցիաներ և մարսողության խանգարում: Հիմնական կազեինային ֆրակցիան բետակազեինն է, որի շնորհիվ այծի կաթի յուրացման ընթացքում մարդու ստամոքսում ձևավորվող թանձրուկն անհամեմատ ավելի փոքր չափի է, առավել փափուկ և հեշտությամբ է քայքայվում պրոտեոլիտիկ ֆերմենտների կողմից:

Այծի կաթի շիճուկային սպիտակուցների մեծ մասը կազմում է ալֆա-լակտալբումինը, իսկ կովի կաթինը` բետալակտալբումինը: Տարբեր է նաև դրանց լիպիդային կազմը: Այծի կաթը հարուստ է գլիցերաեթերներով, որոնք շատ կարևոր են նորա­ծինների մարսողության համար:

Այծի կաթը և դրա վերամշակման արդյունքում ստացված մթերքը մեծ պահանջարկ են վայելում բնակչության շրջանում (անկախ բարձր գնից): Կովերի համեմատությամբ այծերն ավելի քիչ խնամք են պահանջում, ուստի դրանց կաթն ավելի էժան է, թեև վաճառքի գինը մի քանի անգամ բարձր է կովի կաթի համեմատությամբ: Այծի կաթի արտադրությունը տնտեսապես ավելի ձեռնտու է. դրա ինքնարժեքը գրեթե կրկնապատիկ ցածր է կովի կաթից, բայց շատ ավելի բարձր է շահութաբերությունը:

Հայաստանում այծի կաթն ավանդաբար օգտագործում են աղաջրային պանրի արտադրությունում (հիմնականում՝ կովի կամ ոչխարի կաթի հետ խառնուրդի տեսքով):

1999 թվականից Հայաստանում մեկնարկել և ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի աջակցությամբ, ինչպես նաև «ԱՐԻԴ» այծաբուծական սպառողական կոոպերատիվի  մասնագետների մասնակցությամբ իրականացվում է «Կաթնատու այծաբուծության զարգացման ծրագիրը»:

Այս ծրագրի շնորհիվ բարելավվել են տեղական այծերի կաթնային մթերատվությունն ու կաթի բաղադրիչների պարունակությունը: Այծաբուծական շատ տնտեսություններում, որոնցում հաջողությամբ իրականացվում են տեղական այծերի և ԱՄՆ-ից ներկրված ալպյան, զաանենյան, թոգենբուրգյան, նուբյան բարձրկաթնատու ցեղերի այծերի տրամախաչումներ, տարբեր խառնածինների հոտի միջին կաթնատվությունը լակտացիայի 150 օրերի հաշվով կազմում է 250-300 լ, իսկ նախկինում այդ ցուցանիշը կազմել է 110-130 լ:

• ԱՐԻԴ¦ այծաբուծական սպառողական կոոպերատիվը մշտապես կապ է պահպանում երկրի այծաբույծներից շատերի հետ, տեղյակ է նրանց նվաճումներին և հիմնախնդիրներին: Կենտրոնը հնարավորինս աջակցում է նրանց. ծանոթացնում է արտասահմանյան առաջավոր փորձին, օգնում ձեռք բերելու բարձրմթերատու տոհմային այծեր, անցկացնում խորհրդատվություն տոհմային գործի կազմակերպման, այծերի արհեստական բեղմնավորման և կերարտադրության հարցերի շուրջ, ներկայացնում այծի պանրի արտադրության տեխնոլոգիաներ:

Այծաբուծության զարգացման ծրագրի նպատակն է նոր տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով Հայաստանի գյուղատնտեսությանն աջակցել տնտեսապես հուսալի արտադրանք ստանալու, հումքը վերամշակելու և մարկետինգը զարգացնելու գործում:

• ԱՐԻԴ այծաբուծական սպառողական կոոպերատիվի այծաբուծության զարգացման ծրագրով նախատեսված հաջորդական տրամախաչումների միջոցով բարելավվում են Հայաստանում բուծվող տեղական ցեղերի գենետիկական հատկանիշները, ինչն ապահովում է բարձրակիթ ցեղատեսակների ստացումը: Արդյունքում, ֆերմերները խոտանում են ցածր կաթնատվությամբ տեղական այծերը և հոտը համալրում բարելավված կաթնատու հատկանիշներ ունեցող այծերով: Կաթի հավաքման կենտրոնները ֆերմերներից գնած կաթը վաճառում են պանրագործարաններին:

Հայաստանում կաթնային այծաբուծության զարգացման ծրագրի արդյունավետությունը նպաստեց այծի կաթի վերամշակմամբ մասնագիտացող ֆերմերային պանրագործարանների ստեղծմանը:

Հեղինակ՝ Անդրեյ Արաքսյանց

Դր. Բիլ Միլերը գյուղատնտեսության և կիրառական տնտեսագիտության պատվավոր պրոֆեսոր է։ Նա թոշակի է անցել երեսունհինգ տարի դասավանդելուց և գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնելուց հետո, որից հինգ տարին` Օբուրնի և երեսունը Ջորջիայի համալսարաններում։ Հեղինակ է 100-ից ավելի գիտական հրապարակումների, պարգևատրվել է դասավանդման ոլորտի մի շարք մրցանակներով։ Համալսարանում աշխատելուն զուգընթաց հրավիրվել է ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտ որպես «Գյուղատնտեսության քաղաքականություն¦ թեմայով դասախոս: 1995 թվականին եղել է լեհամերիկյան խորհրդատվական ծրագրի տնօրենը, իսկ 1998-2000 թվականների ընթացքում՝ ԱՄՆ  Գյուղդեպարտամենտի Մարքեթինգի աջակցության ծրագրի տնօրենը (MAP)։ 2002 թվականին դր. Միլերը և նրա MAP-ի գործընկերներն արժանացել են ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի քարտուղարի թիմային մրցանակին.նրանց աշխատանքն ընտրվել է որպես ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի լավագույն միջազգային ծրագիր։ Դր. Միլերը համարվում է Հայաստանում §Ագրոբիզնեսի և գյուղի զարգացման կենտրոն¦ հիմնադրամի (CARD) հիմնադիրը։ Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի ռեկտոր պարոն Արշալույս Թարվերդյանի հետ համատեղ աշխատել է բարձրագույն կրթության ոլորտում հայեցակարգի մշակման ուղղությամբ՝ հայթայթելով ֆոնդեր, ներգրավելով Տեխասի A&M համալսարանը և 2000 թվականին հիմնադրելով Ագրոբիզնեսի ուսուցման կենտրոնը (ATC)։ 2006 թվականին պարգևատրվել է Ազգային ագրարային համալսարանի ոսկե մեդալով։

Այսօր ԱՄՆ-ում և Եվրոպական Միությունում քաղաքականության տեսանկյունից միանշանակ դրական պատասխան է տրվում այն հարցին, թե արդյոք տնտեսությունը կարիք ունի գյուղատնտեսության ոլորտում սուբսիդավորման։ Սակայն դրական քաղաքական պատասխանը չի կարող հիմնավորել սուբսիդիաների հետ կապված տնտեսական ծախսերը։ Տնտեսության պատասխանը պետք է հիմնավորվի սուբսիդիաներին առնչվող տվյալների վերանայման և սուբսիդիաների հետ կապված ծախսերի և վերջիններիս առավելությունների վերաբերյալ մի շարք հարցերի պարզաբանման արդյունքում։

Սույն հոդվածը ներկայացնում է ԱՄՆ կարևոր տվյալների համառոտ նկարագիրը՝ արծարծելով գյուղատնտեսական սուբսիդիաների տնտեսագիտության, վերջիններիս պատմության և հավանական ապագայի վերաբերյալ հարցեր։ Ներկայացնում ենք մի շարք նկատառումներ գյուղատնտեսական սուբսիդիաների արդյունավետության և դրանց հետ կապված տնտեսական հետևանքների մասին, քանզի դրանք կարող են նաև Հայաստանում կիրառելի լինել, սակայն վերջնական դատողությունները թողնում ենք ընթերցողների հայեցողությանը։ Հուսով ենք` Հայաստանի համար պիտանի կլինի ծանոթացումը տվյալ ոլորտի նախկինում ունեցած հաջողություններին և ձախողումներին:

ԱՄՆ ֆերմաների երկու երրորդից ավելին զբաղեցնում է 180 ակրից (մոտ 72 հեկտար) պակաս հողատարածք, սակայն 2000 ակր (մոտ 810 հեկտար) կամ ավելի հողատարածքներով ԱՄՆ ֆերմաների 4 տոկոսին է պատկանում ընդհանուր գյուղատնտեսական վարելահողերի 55 տոկոսը։ Եվրոպական միությունում ֆերմաների 67 տոկոսը գրավում է 124 ակրից (մոտ 50 հեկտար) պակաս տարածք։ Այսպիսով ակնհայտ է, որ ԱՄՆ-ի և ԵՄ ֆերմաների գրեթե երկու երրորդը համեմատաբար փոքր հողատարածք է զբաղեցնում, սակայն ԵՄ հողատարածքների կենտրոնացումը համեմատելի չէ ԱՄՆ-ի 4 տոկոս ֆերմաների հետ, որոնք օգտագործում են գյուղատնտեսական հողատարածքների մեծ մասը։

Աշխարհի երկու հատվածներում էլ հարկատուներն ու ֆերմերներն ընդունել են սուբսիդիաների վերաբերյալ քաղաքական դատողությունն ու հարկային բեռը։ Ինչո՞վ է դա պայմանավորված: Սուբսիդիաների վերաբերյալ գրականությունը կարող է հիմնավորել յուրաքանչյուր սուբսիդիայի արժևորումը, սակայն քաղաքական տեսակետները հետևյալն են՝

1. շուկայահանման գործընթացի  ձախողման մտայնությունը,

2.գյուղատնտեսությանն առնչվող ռիսկեր՝ եղանակային պայմաններ, հիվանդություն և համաճարակներ,

3. գյուղատնտեսությունը որպես սոցիալական պաշտպանվածության գործիք կիրառելու անհրաժեշտություն,
4. ազգային անվտանգություն։

ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի ծախսերի համար հատկացված 150 միլիարդ դոլար արժողությամբ ընդհանուր բյուջեն ներառում է սուբսիդիաները, որոնք կարող են դասակարգվել որպես ուղղակի և անուղղակի։ Օրինակ, ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի ծախսերի առնվազն կեսը սննդամթերքի տեսքով օգնություն է, ինչը նաև ներառում է աղքատության պայմաններում բնակվող քաղաքացիների համար սննդի ապահովումը: Անուղղակիորեն դրանք համարվում են ֆերմերներին տրամադրվող սուբսիդիաներ։ Տվյալ հոդվածն, այնուամենայնիվ, անդրադառնում է միայն այն սուբսիդիաներին, որոնք ուղղակիորեն նախատեսված են ֆերմերների համար։ Սույն քննարկման շրջանակներում չենք անդրադառնա նաև ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի այն կարևոր ծառայություններին, որոնք կապված են կանոնակարգման, ստուգումների, հետազոտությունների և կրթության հետ։

ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի կողմից ֆերմերներին հատկացվող սուբսիդիաների հիմնական կատեգորիաները

Ֆերմերների համար նախատեսված ամենամյա ազգային հարկային բյուջեների վերջին օրինակը.

Մշակաբույսերի ապահովագրություն՝     9 միլիարդ դոլար

Պահպանություն (Կոնսերվացում)՝          5.6 միլիարդ դոլար

Ապրանքային ծրագրեր՝                            4.4 միլիարդ դոլար

Այլ՝                                                              0.8 միլիարդ դոլար

Գյուղատնտեսության կարևորության տեսանկյունից առավել հայտնի են ԱՄՆ–ը և Եվրոպական միությունը (ԵՄ)։ Վերջիններիս քաղաքական գործիչները դրական են արձագանքել սուբսիդիաների գաղափարին, ինչի մասին վկայում են ԵՄ բյուջեից տարեկան 55 միլիարդ դոլար գումարի հատկացումը 12.2 միլիոն գյուղացիական տնտեսությունների, ինչպես նաև ԱՄՆ Գյուղդեպարտամենտի բյուջեից տարեկան մոտ 150 միլիարդ դոլարի հատկացումը 2.1 միլիոն գյուղացիական տնտեսությունների համար։

Ապրանքային ծրագրեր

Ապրանքային ծրագրերի հիմքում ընկած էր հավասար գնի հասկացությունը։ Գյուղատնտեսական սուբսիդիաների համատեքստում հավասարությունը համազոր էր արդարության։ Գյուղատնտեսության ոլորտում արդարության գաղափարը վեճերի առարկա էր դարձել ԱՄՆ-ում դեռևս 1880-ական թվակա-ներին, սակայն գյուղատնտեսական ապրանքների համար հավասար գնի գաղափարը փաստացիորեն հաստատվեց 1933 թվականին Գյուղատնտեսական կարգավորման ակտով։ Հավասար գնի քաղաքական աղբյուրն, անկասկած, շուկայի ձախողման վախն էր։ Տնտեսական հիմնավորումը գնի՝ արտադրության ծախսերի վրա հիմնված տեսությունն էր։

1930-ական թվականների սկզբին ԱՄՆ շուկաները լուրջ խնդիրների էին բախվել։ 1933թ. ԱՄՆ-ում տիրում էր, այսպես կոչված, Մեծ դեպրեսիան։ Արժեթղթերի շուկան ճգնաժամ էր ապրում, հազարավոր բանկեր սնանկացան, բիզնեսներ տապալվեցին, գործազրկությունը բարձր մակարդակի էր հասել, և բացակայում էր արդյունավետ պահանջարկը գյուղատնտեսական արտադրության ավելցուկի նկատմամբ։  Գյուղատնտեսական մթերքի գներն այնքան ցածր էին, որ որոշ դեպքերում վերջիններս չէին արդարացնում բերքահավաքի ծախսերը։ Ֆերմերները դեն էին նե-տում չվաճառված կաթը, սպանդի էին ենթարկում խոզի գոճիներին, քանզի վերջիններիս բուծման ծախսերն արդարացված չէին։

Կառավարության` պահանջարկի և զբաղվածության սուբսիդավորմանն ուղղված միջամտությունը Ռուզվելտի վարչակազմի կողմից ընդունվել էր որպես ազգային քաղաքականություն։ Կառավարությունը կանխիկ գումարներ էր ներդնում բանկերում, կիրառում էր սուբսիդավորված վարկեր, իրականացնում էր ենթակառուցվածքների՝ ճանապարհների և կամուրջների զարգացմանն ուղղված հանրային ծրագրեր՝ զգալիորեն շեշտ դնելով կոնսերվացման վրա։ Գյուղատնտեսության ոլորտում արտադրական քվոտաները դիտարկվում էին որպես արտադրական ավելցուկների կրճատման նախապայման, իսկ հավասար գինը դիտարկվում էր որպես գյուղատնտեսության ոլորտում արդար գների սահմանման հիմք։

Հավասար գնի եզրույթը վերաբերում էր արտադրական գնին, որը կարող էր բարձրանալ ագարակի արտադրական ծախսերի ավելացմանը զուգընթաց։ Օրինակ, 50 տոկոսով ագարակի արտադրական ծախսերի ավելացման դեպքում արտադրանքի գները պետք է ավելանային 50 տոկոսով։ Հավասար գինը հաշվարկելու նպատակով մշակվել էր բանաձև։ Ցանկացած ընթացիկ ժամանակահատվածի համար անցած որևէ շրջանի կտրվածքով արտադրական միավորի արժեքը, արդար գների պայմաններում, պետք է բազմապատկվեր այն գործոնով, որով պայմանավորված էր արտադրության արժեքի բարձրացումը։ Այդ բազմապատկվող գոր­ծոնը Վճարված գների ինդեքսն էր։ Ավելի պարզ ասված` բանաձևը հետևյալն էր՝ Ընթացիկ ժամանակահատվածի արտադրանքի գինը հավասար էր Բազային ժամանակահատվածի արտադրանքի գինը բազմապատկած Վճարված գների ինդեքսով/100։

Եթե շուկան ընթացիկ ժամանակահատվածում չվճարեր 4.50 դոլար/1 բուշելի (36.37 լ՝ Անգլիայում և 35.24 լ՝ ԱՄՆ-ում) դիմաց արժողությամբ հավասար գինը, ապա կառավարությունը կարող էր գնել ապրանքը և պահեստավորել այն որպես ավելցուկ՝ հետագայում վաճառելու նպատակով։ Եթե շուկայական գինը կազմեր 4.25/բուշելի համար, ապա ֆերմերը սուբսիդիա կստանար շուկայական գնի և հավասար գնի միջև տարբերության դիմաց, կամ 0.25 դոլար` յուրաքանչյուր վաճառված բուշելի դիմաց։

Հավասար գնի եզրույթը գերակայում էր ԱՄՆ-ում 70 և ավելի տարիներ, սակայն մոռացության մատնվեց 1990-ականներին: 70 տարիների ընթացքում քննարկումներն ու վեճերն ընթանում էին բազային ժամանակաշրջանի սահմանման հետ կապված դժվարությունների, վճարված գների ինդեքսի հաշվարկման, ինդեքսի մեջ ներառվող ծախսերի սահմանման, բազային ժամանակաշրջանի և վերջինիս գնի §արդիականացման¦, արտադրական քվոտաների սահմանման և կառավարության միջամտության արդյունքում ստացված ավելցուկների տնօրինման շուրջ։ Տնտեսական մակարդակով Հավասար գնի եզրույթը ձախողվեց, քանզի այն հանդես էր գալիս որպես արժեքի՝ արտադրության ծախսի վրա հիմնված տեսություն։

Այն ձևակերպումը, որ գինն արտադրության արժեքով պայմանավորված չէ, այդքան էլ հեշտությամբ չի ընդունվում, քանզի յուրաքանչյուր հայ գործարար վաճառքի գինը որոշելիս նախ և առաջ հաշվարկում է արտադրության ծախսերը, ավելացնում է շահույթի մարժան և դրանով որոշում շուկայական գինը։ Սակայն շուկայական տնտեսության պայմաններում սպառողները ստիպված չեն վճարել §արտադրողի¦ գինը։ Շուկայական տնտեսության դեպքում սպառողներն ինքնիշխան են, իսկ կառավարությունն ու արտադրողները՝ ոչ։ Եթե սպառողները չեն ցանկանում կամ չեն կարողանում վճարել, ապա կուտակվում են պաշարներ, իսկ չվաճառված պաշարների արժեքը դառնում է ընկերությունների սնանկացման հիմնական պատճառը։ ԱՄՆ-ում հավասար գնի քաղաքականությունը բերել էր պաշարների ավելցուկի։

Ազգային քաղաքականությունը սնանկության կմատնվի, եթե գյուղատնտեսական սուբսիդիաները հաշվի առնեն զուտ արտադրության ծախսերը։ Հարկավոր է գիտակցել, որ շուկայական տնտեսության պայմաններում հարկավոր է սահմանել գները։ Շուկաների վերաբերյալ տնտեսական տեսության համաձայն` գինը պայմանավորված է առաջարկով և պահանջարկով, սակայն, ցավոք, քաղաքականություն մշակողները երբեք չեն կարող վստահաբար նշել առաջարկի և պահանջարկի որոշիչները։ Մշտապես գերակշռելու են ռիսկն ու անորոշությունը, գների տարբերակման փոփոխական բնույթը, ու որոշ ընկերություններ, անկախ իրենց ծավալներից, հնարավոր է` սնանկության մատնվեն։

Ապրանքային ծրագրերի շարունակությունը

Չնայած հավասար գնի հասկացությունը կորցրել է իր նշանակությունը, ԱՄՆ-ում ապրանքային ծրագրերը շարունակում են պահպանել գյուղատնտեսական արտադրանքի գների հետ կապված սուբսիդիաները։ Մշակվել է մի նոր հասկացություն, որը փորձում է սուբսիդավորել գինը §գնային զոնայում¦« որը կարող է շուկայական գնից ցածր լինել։ Զոնայի վերին սահմանը թիրախային գինն է, իսկ ստորին սահմանը կոչվում է վարկի գին։ Եթե շուկայական գինը թիրախային գնից ցածր լինի, սակայն գերազանցի վարկի գինը, ֆերմերը կարող է պակասուրդի դիմաց վճար ստանալ, որը կհիմնվի շուկայական և թիրախային գների միջև նվազագույն տարբերության վրա։ Արդյո՞ք այստեղ տվյալների պակաս կա։ Այո՛։

Եթե ապրանքի շուկայական գինը հայտնվի զոնայի ամենացածր սահմանից՝ վարկի գնից էլ ներքև գտնվող հատվածում, այդ դեպքում ֆերմերը կստանա §չվերադարձվող¦ վարկ։  Նա պարտավորված չէ հետ վճարել վարկի գումարը, սակայն կարող է §վաճառել¦ ապրանքը և ստանալ կանխիկ վճարում, որը հավասար լինի վարկի գումարի և ապրանքի շուկայական գնի միջև տարբերությանը, եթե շուկայական գինը գերազանցի վարկի գումարը։ Արդյո՞ք տվյալների պակաս կա։ Այո՛։  Շուկայահանման վարկային ծրագիրը, այսպիսով, վերածվում է ուղիղ վճարային սուբսիդիայի, երբ ապագայի շուկայի գինը բարձրանում է §վարկային գնից¦ (նվազագույն գին), որը գտնվում է ծրագրի կողմից սահմանված §գոտում¦):

Թիրախային գները հիմք են հանդիսանում նաև աղետներից կրած վնասների փոխհատուցման հաշվարկի, որոնք իրականացվում են մշակաբույսերի տնկումից հետո այն դեպքում, երբ աղետը հանգեցնում է §նորմալ¦ բերքատվության երկու երրորդից ավելիի նվազեցմանը: Այդ դեպքում փոխհատուցման չափը սահմանվում է թիրախային գնի երկու երրորդի կամ դեֆիցիտի վճարի արժեքի չափով՝ վերցնելով նշված ցուցանիշներից առավելագույնը (խոսքն այն մասին է, թե ինչ տեղ է գրավում շուկայական գինը §զոնայում¦: Արդյո՞ք տվյալների պակաս կա։ Այո՛։

Հավասար գների վրա հիմնված գնային վերահսկողությունից հետո հաջորդ մեծ քայլը շուկայի կողմից գների բացահայտումն էր: Շուկայի ձախողումն այլևս գյուղատնտեսական սուբսիդիաների տրամադրման քաղաքական կամ տնտեսական հիմք չէր կարող ծառայել: Շուկայական գների ներքին տատանումները գնահատվեցին, և հավասար գներն իրենց տեղը զիջեցին թիրախային գներին: Գաղափարն այն էր, որ շուկան ինքնուրույն սահմաներ գները, սակայն եթե շուկայական գներն ընկնեին սուբսիդավորման տարածք, ապա պիտի ենթակա լինեին սուբսիդավորման: Այսպիսով, սուբսիդավորված ապրանքների համար ֆերմերները, որոշակի պայմաններից ելնելով, կարող էին ստանալ ուղիղ վճարումներ (դեֆիցիտի վճարներ, վարկեր կամ աղետներից կրած վնասների փոխհատուցում)՝ հիմնվելով իրենց արտադրության պատմության վրա (պատմականորեն որքան տարածք է հատկացվել, և որքան է եղել միջինում ստացված բերքը): Արտադրողականությունը և բերքատվությունը նույնպես տվյալների հարստացման կարիք ունեն:

Բերքի ապահովագրություն

Ապրանքային ծրագրերում ուղիղ վճարումները լուրջ խնդիր են՝ կապված հարուստներին տրվող դրամական վճարների հետ, և հավանաբար սա էր պատճառը, որ ճանապարհ հարթվեց ներկայիս քաղաքականությունների մշակման համար, որոնք սուբսիդիա են տրամադրում ռիսկերի ապահովագրման նպատակով: Այսպիսով, գյուղատնտեսության մեջ ռիսկը գնահատվեց որպես սուբսիդիայի տրամադրման առավել լուրջ քաղաքական և տնտեսական պատճառ, քան նախկինում ընդունված շուկայի ձախողումը: Ներկայում սուբսիդավորված ապահովագրության կարևորությունն ապացուցվում է սուբսիդավորման համար տրամադրվող բյուջետավորված ֆոնդերի մակարդակով: ԱՄՆ-ի  տարեկան 9 մլրդ դոլար կազմող ապահովագրական ֆոնդերի գրեթե կեսը տրամադրվում է բերքի ապահովագրման սուբսիդավորման համար:

ԱՄՆ-ում արդեն հնարավոր է ապահովագրել ցածր բերքատվությունն ու գնային անկումը, ինչպես նաև` ակնկալվող եկամուտը: Բերքի ապահովագրության դաշնային ծրագիրը ներկայում սուբսիդավորում է ֆերմերների կողմից ծրագրում ներառված մոտ 98 միլիոն հա-ի ապահովագրավճարների 60 տոկոսը: Այս հողերը մշակվում են 16 մասնավոր ընկերությունների կողմից, որոնք ընդունեցին դաշնային սուբսիդիաներ, սակայն այս ընկերությունները պարտավորվեցին վճարել Վաշինգտոնից սահմանած ապահովագրության վճարները: Ընդհանուր առմամբ, ներգրավված ընկերությունները կարծում են, որ ծրագիրը շահութաբեր է: Ծրագրի մեկնարկից ի վեր ապահովագրական ընկերությունների ստացած շահույթը հաշվարկվում է առնվազն 3 մլրդ դոլար: Որքան էլ տարօրինակ լինի, շուկայական տնտեսության պարագայում գյուղատնտեսական ապահովագրական ընկերությունների միջև մրցակցություն չկա, և ապահովագրական քաղաքականությունը սահմանվում է կառավարության կողմից:

Հողերի կոնսերվացիա

ԱՄՆ-ում, ըստ բյուջեի կարևորության, հաջորդ ամենաբարձրը  հողերի կոնսերվացիան ապահովող սուբսիդիան է, որը սկիզբ է առել 1930-ականներին՝ հողի պահպանության հետ մեկտեղ, ինչը, անկասկած, փրկեց Ամերիկայի` միլիոնավոր ակրերի հասնող արոտավայրեր: Այն պահից սկսած, երբ ֆերմերները սկսեցին մշակել մարգագետինները ցորեն աճեցնելու նպատակով, հողմային քայքայումն, ըստ էության, սկսեց ոչնչացնել այդ հողերը, որոնք ժամանակին Ամերիկայի միլիոնավոր գոմեշների համար արոտավայր էին ծառայում: Պահպանմանն ուղղված ներկայիս սուբսիդիաները տրամադրվում են ֆերմերներին՝ եզրային վարելահողերից հեռանալու նպատակով, և դրանց շնորհիվ ավելի քան 40 միլիոն ակր հողատարածք ծառայում է որպես արոտավայր: Վարելահողերի զանազանության համար տրամադրվող վճարները և պահպանմանն ուղղված այլ ջանքերը, որոնք կապված են ջրի հետ, ամե­նայն հավանականությամբ գերիշխում են որպես սոցիալական ապահովության ցանցի մաս:

Թերևս ԱՄՆ–ում սուբսիդավորման ծրագրերի հետ կապված հիմնական քննադատությունն այն է, որ դրանցից մարդիկ հավասարապես չեն շահում:

Կարծիք կա, որ ցորեն, եգիպտացորեն, սոյայի հատիկներ, բրինձ և բամբակ մշակող ֆերմերները ստանում են մինչև 90 տոկոս ուղղակի սուբսիդիա: Տավար, խոզ, հավ պահող, ինչպես նաև միրգ և բանջարեղեն մշակող ֆերմերները շատ քիչ են շահում, թեպետ ապահովում են գյուղատնտեսական արտադրանքի գրեթե երկու երրորդը:

Ի՞նչ դասեր ենք քաղել:  Արդյո՞ք ԱՄՆ–ի փորձը կիրառելի է Հայաստանում

Անկասկած դեռ փորձեր կարվեն ԱՄՆ-ում գյուղատնտեսական սուբսիդիաները փոփոխության ենթարկելու՝ դրանց անհամաչափ բաշխվածության պատճառով։ Սակայն նման փորձերից շատերը կձախողվեն, քանի որ խրթին կանոնակարգերը գյուղատնտեսության և տնտեսագիտական ոլորտի միայն մի քանի մասնագետների են ամբողջովին հասկանալի: Նման կարճ հոդվածի շրջանակներում անհնար է ներկայացնել կանոնակարգերի ամբողջական պատկերը, ուստի անդրադառնում ենք  դրանցից միայն մեկին: Ինչպես ցույց են տվել ֆերմերային նոր օրենսդրություն ստեղծելու նախկին փորձերը, սուբսիդավորման ծրագրերի փոփոխությունը քաղաքական շահերից չի բխում: Փորձը ցույց է տվել, որ ընդունվելուց հետո շատ դժվար է փոփոխության ենթարկել ֆերմերային սուբսիդիաների մասին օրենքները: Հայաստանում դրանք նմանատիպ արդյունք կունենան: Խորհուրդ է տրվում օրենք ընդունելուց առաջ իրականացնել զգուշավոր և մանրակրկիտ ուսումնասիրություն:

Ֆերմերային սուբսիդավորման առանցքային շահերի հիմքում այն ընկերություններն են, որոնք ներգրավված են գյուղատնտեսական արտադրանքի հավաքման, պահեստավորման, մշակման և բաշխման գործում: Հասկանալի է, որ այս ընկերությունները գյուղատնտեսական հումքի վստահելի աղբյուրի կարիք ունեն, ինչի շնորհիվ կկարողանան պահպանել իրենց շահութաբերությունը և շուկայում ունեցած մասնաբաժինը, ինչպես նաև խուսափել ընդհատումներով մատակարարումներից՝ հաճախորդների պահանջմունքները բավարարելու համար։ Բազմամիլիարդանոց դոլարի վաճառքներ ունեցող շուկայավարական ընկերությունները մշտապես քաղաքական մեծ աջակցություն են տրամադրել ֆերմերային սուբսիդիաների համար, որոնք ապահովում են գյուղատնտեսական հումքի կայուն մատակարարումներ:

Քանի որ Հայաստանում ջրային և հողային ռեսուրսները սահմանափակ են, այստեղ հողի և շուկայավարական ընկերությունների սեփականատիրացումը պետք է ուշադիր վերահսկել՝ խուսափելու համար հնարավոր շահագործումից այնպիսի ընկերությունների կողմից, որոնք չեն կարգավորվում տեղական համապատասխան օրենքներով:

Գյուղատնտեսական շահույթների ռիսկերի կայունացումը կշարժի նաև քաղաքական գործիչների հետաքրքրությունը։ Կառավարությունը` որպես տնտեսական դերակատար, մեծ հետաքրքրություն կունենա գյուղատնտեսական սուբսիդիաների նկատմամբ: §Ես կառավարությունից եմ և այստեղ եմ ձեզ օգնելու համար¦, – սա փորձված ուղերձ է, որը քաղաքական կուսակցության համար ձայներ և աջակցություն է ապահովում: Կառավարությունից եկող գյուղատնտեսական սուբսիդիաների առաջարկներն անհրաժեշտ է լավ ուսումնասիրել: Հայաստանը պետք է հարցնի. §Ի՞նչ են ցանկանում ֆերմերները¦:

ԱՄՆ-ում ապրանքների և գների աջակցությանն ուղղված ծրագրերի ապագան մշտապես գտնվում է փոփոխման ճնշման ներքո: ԱՄՆ-ի սուբսիդավորման ծրագրի մեծ մասը՝ ապրանքների համար տրամադրվող տարեկան առնվազն չորս միլիարդ դոլարը, 1933 թվականին ընդունումից ի վեր ենթարկվել է շարունակական փոփոխությունների: Կարևոր փոփոխությունները նշված են այս հոդվածում: Քաղաքական առումով հավանության արժանացած սուբսիդիաները պայմանավորված են եղել տնտեսական պայմաններով: Հավասար գնի քաղաքականությունը ձախողվել է, իսկ ուղղակի վճարումները գտնվում են ձախողման փուլում: Շուկայական վարկերը և թիրախային գները թանկ են և շահեկան են միայն բերք աճեցնող ֆերմերների համար, ովքեր, եթե հաշվի առնենք իրենց եկամուտը և ունեցվածքը, տնտեսապես չեն կարող արդարացնել իրենց գոյությունը: Հայաստանի նման փոքր շուկայում այսպիսի ծրագրերը կավարտվեն նրանով, որ կառավարությունը կորոշի գները, իսկ գների հայտնաբերման կարևոր գործընթացը կձախողվի:

ԱՄՆ-ում ապրանքների համար սահմանված գնային սուբսիդիաները ենթարկվում են շուկայական ուժերի բացասական ազդեցությանը: Համարվում է, որ բույսերի արտադրության առնվազն 25 տոկոսը (այս թիվը գնալով աճում է)  վաճառվում է ֆորվարդային (ապագա գնի ֆիքսմամբ) պայմանագրերի միջոցով, որոնք միտված են գնային ռիսկերի նվազեցմանը: Ավելին, ֆերմերների մի ստվար քանակ, որը նույնպես գնալով աճում է, կիրառում է ֆյուչերզային շուկայի մոդելը՝ բերքի վաճառքի գների, հեջավորման նպատակով: Անշուշտ, տավարի, խոզի, հավի մսի, ինչպես նաև բանջարեղենի և մրգի շուկաները սովորաբար կիրառում են ֆորվարդային պայմանագրերը,  որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես կարելի է հաջողության հասնել շուկայում՝ առանց կառավարության կողմից աջակցություն ստանալու: Ֆորվարդային պայմանագրերը օգտակար և մրցակցային մեխանիզմ են գների բացահայտման համար: Անհրաժեշտ է ջանքեր գործադրել ֆերմերների և շուկայավարական ընկերությունների շրջանում այս մեխանիզմը տարածելու ուղղությամբ:

ԱՄՆ-ում սկսնակ ֆերմերներին աղետներից հետո մարդասիրական օգնությունների և ռեսուրսների համար տրամադրվող սուբսիդավորված վարկերը արժանացել են  հանրության հավանությանը,  և հավանաբար այդպես էլ կշարունակվի: Այնուամենայնիվ, սուբսիդավորված վարկերը, որոնք միտված են զարգացնելու երիտասարդ ֆերմերների շուկայական ենթակառուցվածքը, աննշան դեր են խաղացել սուբսիդիաների հարցում: Ֆերմերային շուկաների համար կառուցվել են հատուկ նախատեսված վայրեր և շինություններ, սակայն դրանք գրավիչ կամ հեշտ հասանելի չեն եղել ֆերմերների համար: Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ-ում գյուղատնտեսական շուկայավարությունը սուբսիդավորման ծրագրերի ուշադրության կենտրոնում չի հայտնվել: Այնուհանդերձ,  տեղական թարմ սննդի պահանջարկը ԱՄՆ-ում գնալով աճում է, և առավել հավանական է, որ այն բավարարելու նպատակով շուկայի ենթակառուցվածքների համար տրամադրվող սուբսիդավորված վարկերը կարժանանան հարկատուների հավանությանը: Նմանատիպ հաստատություններն ու շուկայավարական ընկերությունները կարող են օգտակար լինել Հայաստանում: ԱՄՆ-ում և Հայաստանում փոքր հողակտորներ ունեցող ֆերմերները կարող են շահույթ ստանալ և դառնալ սոցիալական ապահովության ցանցի մի մաս, եթե շուկայավարական գործառույթները հասանելի դառնան նրանց:

Հեղինակ՝ Բիլ Միլեր

Իր  կյանքի վերջին 30 տարին Անտուան Անդրեմոնը նվիրել է մարդկանց և կենդանիների օրգանիզմում հակամանրէային պատրաստուկների դեմ կայունության ուսումնասիրմանը: 1996 թվից նա Փարիզի Դիդրոյի անվան բժշկական համալսարանում մանրէաբանության գծով պրոֆեսոր է և ղեկավարում է համալսարանական Բիշ–Կլոդ–Բեռնարի հիվանդանոցի բակտերիոլոգիական լաբորատորիան (հիվանդանոցը վարակիչ հիվանդությունների բուժման ուղղությամբ մասնագիտացված կենտրոն  է): Նա ընդգրկված է հակամանրէներային պատրաստուկների կայունության նկատմամբ համակարգված համաճարակային հսկողություն իրականացնող Առողջության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) խորհրդատվական խմբում, որը կազմում է մարդու առողջության համար կարևոր նշանակություն ունեցող հակաբիոտիկների ցանկը: 1979-1996 թթ. Անդրեմոնը Գյուստավ Ռուսիի ինստիտուտում (Ֆրանսիայում քաղցկեղի ուսումնասիրման և բուժման կենտրոն) աշխատել է որպես կլինիկական մանրէաբան, 1988-1996 թթ. Փարիզ–հարավ համալսարանի դեղագործական ֆակուլտետում` մանրէաբանության պրոֆեսոր (այս բուհում 1986թ. նա ստացել է մանրէաբանության պրոֆեսորի գիտական կոչում): 1976թ. ավարտել է Տուրայի համալսարանին կից բժշկական ինստիտուտը: Հեղինակ է 200-ից ավելի գիտական աշխատությունների, այդ թվում` «Հակաբիոտիկներ. կործանում» գրքի, որը լույս է տեսել 2014 թ.:

Հարցազրույց Անտուան Անդրեմոնի հետ

Անասնաբուծությունում հակաբիոտիկների  զանգվածային օգտագործումն առաջացնում է սննդամթերքի` ռեզիստենտ բակտերիաներով աղտոտում: Արդյունքում զարգանում են բարդ վարակներ և նվազում է հակաբիոտիկների ազդեցությունը մարդկանց վարակիչ հիվանդությունները բուժելիս:

Հարց – Աշխարհում օգտագործվող հակաբիոտիկների 50%-ից ավելին տալիս են կենդանիներին` վարակի բուժման կամ կանխարգելման և կենդանիների աճը խթանելու նպատակով: Ինչպե՞ս է այն անդրադառնում մարդու առողջության վրա:

Պատասխան – Կենդանի օրգանիզմներում  կան  մեծ  թվով բակտերիաների գաղութներ, որոնցից սիմբիոնտ կոչվող բակտերիաներն օգտակար են առողջության համար: Մարդկանց և կենդանիների օրգանիզմում հակաբիոտիկների մեծ մասն անցնում է արյան մեջ, դրանց որոշ քանակությունը հայտնվում է անմիջականորեն մարսողական ուղում և ոչնչացնում մեծ թվով սիմբիոնտ բակտերիաներ: Կան  բակտերիաներ,  որոնք դրսևորում են ռեզիստենտություն (կայունություն) և բազմանում են: Արյան մեջ ներթափանցած որոշ հակաբիոտիկներ լեղու հետ միասին անցնում են աղիքային բաժին: Այսպիսով, մարդու կամ կենդանիների աղիքներում ավելի շատ   քանակությամբ ռեզիստենտ բակտերիաներ կուտակվում են, քան ոչնչանում  հակաբիոտիկների ազդեցությունից: Մարդու առողջության համար այս երևույթն ունի շատ վատ հետևանքներ. ռեզիստենտ բակտերիաները կարող են առաջացնել շատ ավելի դժվար բուժվող, օրինակ` միզուղիների վարակներ, քան ոչ ռեզիստենտ բակտերիաների առաջացրած վարակները: Քիմիաթերապիայից, ինտենսիվ թերապիայից կամ բարդ վիրահատությունից հետո թուլացած իմունիտետով անձի աղիքներում կուտակված ռեզիստենտ բակտերիաները կարող են հարուցել դժվար բուժվող ծանր աղիքային վարակում: Մյուս կողմից, մեծ թվով ռեզիստենտ բակտերիաներ, դուրս մղվելով մարդու և կենդանիների օրգանիզմից կղկղանքի միջոցով, աղտոտելով շրջակա միջավայրն ու վարակելով այլ մարդկանց և կենդանիների, կարող են հայտնվել սննդային շղթայում:

Հարց – Ի՞նչ հետևանք այն կարող է ունենալ սննդային շղթայի և մեր կողմից օգտագործվող սննդամթերքի անվտանգության համար:

Պատասխան – Հակաբիոտիկներ ստացած կենդանիներին մորթելու ժամանակ անհնար է կան-խել դրանց աղիքային հատվածից բոլոր ընկալունակ և ռեզիստենտ բակտերիաների տարածումը: Արդյունքում կարող է տեղի ունենալ սննդային շղթա կազմող մսի և այլ մթերքների աղտոտում: Թեպետ իրավիճակը պայմանավորված է այն երկրով, որից, օրինակ, գնվել են հավերը: Սուպերմարկետում կամ մսավաճառից գնված հավերը հաճախ վարակված են E. coli բակտերիաներով, որոնք շատ կայուն են հակաբիոտիկների նկատմամբ: Եթե հավերն աղտոտված են ռեզիստենտ բակտերիաներով, վերջիններս մարդու ձեռքերի միջոցով կարող են հայտնվել խոհանոցային պարագաների մակերևույթների վրա: Հավի մսի մեջ կուտակված ռեզիստենտ բակտերիաները ոչնչանում են պատրաստման ընթացքում, սակայն դրանք կենսունակ են, երբ փոխանցվում են հում վիճակում օգտագործվող սննդամթերքին: Եթե ընտանիքի անդամներից մեկը վարակվի E. coli ռեզիստենտ բակտերիաներով, ապա ֆիզիկական շփման արդյունքում դրանք հեշտությամբ կփոխանցվեն մյուսներին: Այսպիսով, հետևանքները շատ լուրջ են մարդու առողջության համար:

Անասնապահության ոլորտում հակաբիոտիկների կիրառումը պայմանավորված է շահույթով, այլ ոչ առողջական նկատառումներով:

 Հարց – Կա՞ն այլ օրինակներ:

Պատասխան – Դրանք բազմաթիվ են: Հետազոտություններից մեկի («Վարակիչ հիվանդությունների առաջացման ամսագիր» 2013 թ. օգոստոս) համաձայն` Եվրամիությունում գրանցված տարեկան մահացություններից 1500-ից ավելին անմիջական կապ ունի ընտանի թռչուններին հակաբիոտիկների օգնությամբ աճեցնելու հետ: Մեկ այլ օրինակ է կենդանիներից` ֆերմերներին, անասնաբույժներին և այլ անձանց մետիցիլինռեզիստենտ ոսկեգույն ստաֆիլոկոկի (Staphylococcus aureus) փոխանցման լավ փաստաթղթավորված ռիսկը, ինչը կարող է առաջացնել ծանր վարակներ:

Հարց – Ե՞րբ են մարդիկ առաջին անգամ գիտակցել սննդային շղթայում հակաբիոտիկների և դրանց նկատմամբ կայուն բակտերիաների հիմնախնդիրը:

Պատասխան – 1960-ականների վերջին Միացյալ Թագավորությունում ներկայացված Սվոնի զեկույցում հաստատվել էր, որ հակաբիոտիկներ ընդունած կենդանիների արտաթորանքի միջոցով շրջակա միջավայրում տարածվում են մեծ քանակությամբ ռեզիստենտ բակտերիաներ: Այն ժամանակ այդ փաստն առանձնապես չանհանգստացրեց մարդկանց մի պարզ պատճառով. հիվանդների բուժման համար մշտապես ստեղծվում էին նոր հակաբիոտիկներ: Թեև դրանց նկատմամբ կայունությունն աճում էր, այնուամենայնիվ այն չէր դիտվում որպես մարդու առողջությանը սպառնացող վտանգ: 1980-ականների վերջից իրավիճակը փոխվեց, քանի որ անցած 30 տարիների ընթացքում ստեղծված նոր տեսակի հակաբիոտիկների քանակությունը սահմանափակ էր: Այսօր հակաբիոտիկների պատմության մեջ շրջադարձային պահ է, երբ դրանք այլևս արդյունավետ չեն անընդհատ ավելացող հիվանդներիվարակիչ հիվանդությունները բուժելու ընթացքում: Անվանի մանրէաբանների, օրինակ` ԱՄՆ-ից Սթարտ Լևիի նախազգուշացումները նույնպես մեծ հաշվով արհամարհվեցին, քանի որ նրա «Հակաբիոտիկների պարադոքսը» գրքի լույս ընծայման պահին (1992թ.) նույնիսկ ամենակայուն բակտերիաները որոշ հակաբիոտիկների օգնությամբ դեռևս բուժվում էին:

Հարց – Ե՞րբ և որտե՞ղ Դուք սկսեցիք հետազոտություններն այդ ոլորտում:

Պատասխան – Այդ խնդիրն ինձ հետաքրքրեց, երբ ես` տակավին երիտասարդ բժիշկս, Գյուստավ Ռուսիի ինստիտուտում 1980-ականների կեսից սկսեցի ուսումնասիրել աղիքային ռեզիստենտ բակտերիաները: Իմ ղեկավար Կիրիլ Տանկրեդի հետ միասին մենք     բացահայտեցինք, որ քիմիաթերապիա ընդունած և   ծայրաստիճան թուլացած իմունիտետով հիվանդների մոտ չափազանց մեծ է սեփական աղիքային բակտերիաներով վարակվելու հավանականությունը, և որքան շատ հակաբիոտիկներ են նրանք ընդունել, այնքան դրանց նկատմամբ կայուն են դարձել նրանց աղիքային բակտերիաները: Մենք փորձեցինք հասկանալ` ինչպես է տեղի ունենում, և հնարավոր է արդյոք կասեցնել այդ պրոցեսը: Կատարեցինք մի շարք փորձարարական և կլինիկական հետազոտություններ, որոնք շարունակվում են մինչև այժմ իմ ամենօրյա աշխատանքի շրջանակներում: Իմ լաբորատորիան մասնագիտանում է աղիքային բաժնի հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունության շարժի վրա հակաբիոտիկների ազդեցության ուսումնասիրման հարցում:

Հարց – Եվ ի՞նչ պարզեցիք:

Պատասխան – Բանն այն է, որ մարդկանց և կենդանիների աղիքային բաժինների բակտերիաները, եթե ոչ նույնական, ապա շատ նման են և կարող են փոխանցել իրենց գեներում հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունության մասին կուտակված տեղեկությունը: Ուստի կենդանիների մոտ ռեզիստենտության առաջանալը կարող է անդրադառնալ մարդու աղիքային բաժնի բակտերիաների վրա: Ահա ինչու է շատ կարևոր մարդկանց մոտ ռեզիստենտությունը նվազեցնելու նպատակով կենդանիներին հակաբիոտիկներ ներարկելու սահմանափակումը: Սակայն չի նշանակում, որ անհրաժեշտ է բացառել մարդկանց կողմից հակաբիոտիկների օգտագործումը, եթե ցանկանում ենք վերահսկել ռեզիստենտությունը: Պահանջվում են լրացուցիչ ջանքեր կենդանիների մոտ ռեզիստենտության զարգացումը դանդաղեցնելու համար, քանի որ մարդկանց համեմատությամբ կենդանիներն ավելի շատ հակաբիոտիկներ են ստանում, կենդանիների գլխաքանակը ֆերմաներում գերազանցում է մարդկանց թիվը. նաև պետք է հաշվի առնել, որ հակաբիոտիկների կիրառումն անասնաբուծությունում թելադրվում է շահով, այլ ոչ առողջության մասին հոգածությամբ:

Հարց – Սննդամթերքի ո՞ր տեսակներն են աղտոտում ռեզիստենտ բակտերիաները:

Պատասխան – Արդյունաբերական ծավալով բուծվող կենդանիների շատ տեսակներ ստանում են այս կամ այն չափով հակաբիոտիկներ, թեև տեսակների և բուծման մեթոդների միջև տարբերությունն էական է: Հավերը, խոզերը, ճագարներն ու արհեստական պայմաններում բուծվող ձկները ստանում են մեծ քանակությամբ հակաբիոտիկներ: 2014 թվականին սպառողների «Ի՞նչ ընտրել» ֆրանսիական ասոցիացիան բացահայտեց, որ Ֆրանսիայում բուծվող հավերի և հնդկահավերի զգալի մասն աղտոտված է երրորդ սերնդի ցեֆալոսպորինի նկատմամբ կայուն բակտերիաներով: Դա այն հակաբիոտիկներից է, որոնք ծառայում են որպես, այսպես կոչված, պաշտպանության վերջնագիծ, երբ մյուսներն արդեն չեն ազդում մարդկանց օրգանիզմի վրա: Կաթի հետ կապված իրավիճակն ավելի ուշագրավ է: Կաթնային արդյունաբերությունը չափազանց խիստ վերահսկողություն է սահմանել կաթի նկատմամբ` մնացորդային հակաբիոտիկների կուտակումը բացառելու նպատակով, քանի որ դրանք ընդունակ են ոչնչացնելու պանրի և յոգուրտի ֆերմենտացման համար անհրաժեշտ բակտերիաները: Հակաբիոտիկներ պարունակող կաթն անհնար է վաճառել, ուստի ֆերմերներն այն կենդանիների համար օգտագործում են որպես կեր, ինչն առաջացնում է նոր խնդիր. կենդանիների բակտերիաները ձեռք են բերում կայունություն, արտաթորանքի միջոցով տարածվում են շրջակա միջավայրում և կենդանիների սպանդից հետո հայտնվում սննդային շղթայում:

Հարց – Գյուղատնտեսական սեկտորն ի՞նչ է ձեռնարկում սննդային շղթայում ռեզիստենտ բակտերիաների հետ կապված խնդիրը լուծելու համար: Որքանո՞վ է արդյունավետ կարգավորումը:

Պատասխան – Կարգավորմանը վերաբերող գործողությունների մակարդակը Եվրոպայում բավական բարձր է: Օրինակ` վերջին 15 տարում Եվրոպայում արգելված է հակաբիոտիկներն օգտագործել որպես աճի խթանիչներ: Սակայն իրավիճակն այլ է մյուս աշխարհամասերում: Ավստրալիան արգելել է անասնաբուծությունում ֆտորխինոլների օգտագործումը, որոնք շատ կարևոր հակամիկրոբային պատրաստուկներ են բժշկության մեջ: Արդյունքում, Ավստրալիայում ֆտորխինոլների նկատմամբ շատ ցածր կայունություն են դրսևորում սննդամթերքի միջոցով փոխանցվող ախտածինները և զարմանալիորեն ցածր կայունություն` մարդու բակտերիաները:

Հարց – Ֆրանսիայի կառավարությունը 2012 թ. հանդես եկավ «ԷկոՀակաբիո» նախաձեռնությամբ, որի համաձայն` 2012-2017 թթ. ընթացքում մեկ քառորդով կրճատվելու է անասնաբուծությունում հակաբիոտիկների օգտագործումը: Ի՞նչ ընթացք ունի այդ որոշումը: Ձեր «Հակաբիոտիկներ. կործանում» գրքում Դուք փաստում եք, որ դա բավարար չէ: Ինչու՞:

Պատասխան – Այդ պլանն իրականացվում է մեկ տարվա ընթացքում: Մենք դեռևս արդյունքներ չենք գրանցել, սակայն, ըստ ամենայնի, հակաբիոտիկների կիրառումն անասնաբուծությունում սահմանափակ­վում է, և մենք լավատեսորեն ենք տրամադրված այն առումով, որ կունենանք բավական դրական ցուցանիշներ: Այնուամենայնիվ, կարելի էր ավելի մեծ նպատակ դնել: Նիդեռլանդներում, որտեղ հակաբիոտիկների օգտագործումը նույնչափ տարածված էր, ինչպես և Ֆրանսիայում, 2008-2012 թթ. ընթացքում ծավալները կրճատվել են 60%-ով:

Հարց -Անասնաբուծությունում հակաբիոտիկների օգտագործման կտրուկ սահմանափակման արդյունքում որքանո՞վ է հնարավոր դանդաղեցնել դրանց նկատմամբ կայունության զարգացումը:

Պատասխան – Այն չափով, որքանով մենք կրճատում ենք հակաբիոտիկների կիրառումը, վնասը էկոհամակարգերի համար կլինի դարձունակ: Դա հաստատում է Հյուսիսային Եվրոպայի երկրների փորձը, որտեղ անասնաբուծության մեջ հակաբիոտիկների օգտագործումը սահմանափակելուց հետո կենդանիների մոտ տեղի է ունեցել ռեզիստենտ բակտերիաների մակարդակի կտրուկ և սրընթաց նվազում:

Հարց – Ի՞նչ պետք է անեն սպառողները և հասարակական սննդի ձեռնարկություններն այդ խնդիրները լուծելու համար:

Պատասխան – Սպառողներն ու հասարակական սննդի ձեռնարկությունները, ընդհանուր հիգիենայի կանոնները պահպանելուց բացի, ոչ մի որոշակի միջոց չպետք է կիրառեն: Գոյություն ունեն միջազգային ստանդարտներ, որոնցով իրականացվում է մշտադիտարկում սննդամթերքի մեջ ախտածինների առկայության և իրացման համար արտադրանքի ընդունելի լինելու առումով: Հարց է ծագում. արդյո՞ք անհրաժեշտ է սննդամթերքում բացահայտել ռեզիստենտ բակտերիաների առկայությունը, ինչպես դա արվում է ախտածին բակտերիաների, օրինակ` սալմոնելլայի կամ լիստերիայի դեպքում: Այսօրվա դրությամբ գոյություն չունեն նորմատիվային դրույթներ` նման ձևով ռեզիստենտ բակտերիաների խնդիրը լուծելու համար: Այդ հարցը կառավարությունները պետք է լուծեն` համագործակցելով Միացյալ ազգերի կազմակերպության այնպիսի հաստատությունների հետ, ինչպիսիք են Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը, Կենդանիների առողջության համաշխարհային կազմակերպությունը, Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը:

Մենք պետք է վերստին կարևորենք հակաբիոտիկների կիրառման հիմնական նպատակը,այն է՝ պահպանել մարդկանց առողջությունը և փրկել նրանց կյանքերը:

Հարց – Ինչպե՞ս պետք է առաջ գնալ:

Պատասխան – Մարդկանց նշանակվող հակաբիոտիկների միայն կեսն է ընդունվում այն անձանց կողմից, ովքեր իրոք տառապում են բակտերիալ վարակով: Դրանք հաճախ օգտագործում են այն մարդիկ, ովքեր հիվանդ են վիրուսային կամ մակաբուծային վարակներով, իսկ դրանց բուժման համար հակաբիոտիկներն անարդյունավետ են: Կենդանիների աճը խթանելու և վարակները կանխելու նպատակով գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվում են մեծ քանակությամբ հակաբիոտիկներ, իսկ այդ գործոնների հանրագումարային հետևանքները շրջակա միջավայրի և մեր առողջության համար անչափ մեծ են: Մենք պետք է վերագնահատենք այլ նպատակների համար հակաբիոտիկների օգտագործման արդարացվածությունը, որպեսզի պահպանենք դրանց հրաշագործ ազդեցությունն ապագա սերունդների համար:

Թարգմանիչ՝ Ցողիկ Պողոսյան

Աղբյուր՝ ԱՀԿ–ի տեղեկագիր 2015;93:217–218

http://dx.doi.org/10.2471/BLT.15.030415

Երվանդաշատը խորհրդավոր ու գողտրիկ մի անկյուն է Արաքս և Ախուրյան գետերի խառնարանում, որտեղ հայտնվելուն պես ակամայից տեղափոխվում ես Երվանդունիների դարաշրջան և զգում այնտեղ տիրող թագավորական շունչը։

Այս գյուղը, որը հնուց ի վեր հայտնի է որպես չրարտադրության կենտրոն, այցելուներին ողջունում է իր հյուրընկալությամբ, անմիջականությամբ, հյութալի մրգերով, բազում հետաքրքիր պատմություններով և, իհարկե, համեղ թագավորական չրերով։ Այո՛, թագավորական, քանզի չրագործ Արկադի Խաչիկյանի խոսքերով, Երվանդ Դ թագավորի կառուցած որսորդական պալատի պեղումների ընթացքում խոհանոցի հատակին հայտնաբերվել է մի բուռ չիր, որն արդեն ածխացած էր, սակայն ուրիշ ոչնչի հետ շփոթել հնարավոր չէր։ Այսինքն` կարելի է ենթադրել, որ մրգեր չորացնելու ավանդույթը մոտ 3000 տարվա պատմություն ունի  այդ տարածաշրջանում, և  արքունական սեղանն անուշահամ ուտեստներից զատ` զարդարված էր նաև չորացրած մրգերով։

Երվանդաշատում գրեթե յուրաքանչյուր ընտանիք` մեծ, թե փոքր, զբաղվում է մրգեր չորացնելով: Արմավիրի մարզը չրագործության բացառիկ գաղտնիքներով ու արտադրության ծավալներով համարվում է Հայաստանի Հանրապետության առաջատար մարզը:

Արկադի Խաչիկյանը Երվանդաշատի խոշորա­գույն չրարտադրողներից է: Երբ հարցրինք, թե որն է նրա հաջողության գաղտնիքը, պատասխանեց. §Մենք հաջողակ ծնվել ենք¦: Պարզվում է՝ գյուղում նրանց ընտանիքը հայտնի է որպես §քարափ քանդող Խեչիկենք¦: §Երբ գյուղում դեռ ճանապարհ չկար, մեր Խաչիկ պապը՝ պապիս պապը, հավաքում է գյուղացիներին և ասում, որ մտադիր է ճանապարհ կառուցել, ինչը կօգնի ապրանքը տանել-բերելուն: Սկզբում գյուղի բնակիչները թերահավատորեն են վերաբերվել այս գաղափարին: Մտածել են՝ քարերի մեջ անհնար է ճանապարհ կառուցել: Պապս բար­կացել է ու միայնակ սկսել աշխատանքը: Երբ մոտեցել է գրեթե կեսին, բնակիչները տեսել են, որ, միևնույն է, ավարտին է հասցնելու, միացել են և միասնական ուժերով ավարտել ճանապարհի շինարարությունը: Այստեղից էլ մեր անվանումը¦:

Թեև պարոն Խաչիկյանը ծնվել է Երևանում, սակայն Երվանդաշատի հետ կապված է բազմաթիվ թելերով: Պատմում է, որ չրարտադրությամբ սկսել է զբաղվել դեռևս իրենց պապը: Հայրը որոշել է նորարարություն մտցնել չրագործության մեջ և 1994 թվականից սկսել է անկորիզ չրի արտադրությունը §Սաթենի¦ անվանմամբ: Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում ծնողներն ընդգրկված են եղել կոոպերատիվի կազմում: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո կոոպերատիվը դադարեց գործել, սակայն մնացել էր միասին աշխատելու սովորույթը: Ուստի, կառավարումն առավել դյուրին և արդյունավետ դարձնելու նպատակով 2010 թվականին Արկադի Խաչիկյանի ղեկավարությամբ ստեղծվեց նոր՝ §Երվանդաշատ գյուղ ասոցիացիա սպառողական կոո­պերատիվը¦: Կոոպերատիվն աջակցում է գյուղացիական աշխատանքների համատեղմանը, որակի բարելավմանը և  մեծաքանակ հումքի ձեռքբերմանը: Թեև կոոպերատիվի անդամները Երվանդաշատից են, սակայն այն սպասարկում է նաև հարևան Բագարան գյուղի բնակիչներին: Կոոպերատիվում ընդգրկված է 35 անդամ, որոնցից 6-7 հոգի զբաղվում են չրարտադրությամբ: Կոոպերատիվի անդամ Արմեն Սարգսյանը, ով 1992 թվականից զբաղվում է չրարտադրությամբ, նշում է. §Կոոպերատիվի միջոցով մասնակցել ենք չրարտադրության վերաբերյալ մի շարք դասընթացների, որոնք կազմակերպել են տարբեր միջազգային ծրագրեր¦:

Արկադի Խաչիկյանը նշում է, որ կոոպերատիվին անդամակցելու միակ պայմանը բարձրորակ արտադրանքի ապահովումն է, ուստի կոոպերատիվի անդամները ձեռք են բերում միատեսակ հումք և միակերպ են իրականացնում արտադրական գործընթացը: Որակյալ արտադրանք ապահովելու մեկ այլ կարևոր պայման է մրգերի հավաքման գործընթացի ճիշտ կազմակերպումը: Այստեղ նույնպես կան որոշակի գաղտնիքներ: Եթե այլ վայրերում ֆերմերները ծառից միանգամից քաղում են ամբողջ միրգը, ապա Երվանդաշատում  բերքահավաքն ընթանում է 3 փուլով: Սկզբում հավաքում են վերին ճյուղերի հասունացած միրգը, այնուհետև՝ մեջտեղի, իսկ վերջում՝ ստորին հատվածի, որպեսզի միրգը հասցնի իր մեջ կուտակել արևի    էներգիան ու շաքարը: Արտադրական գործընթացի վերջին քայլը փաթեթավորումն է: Այն իրականացվում է պարոն Խաչիկյանի արտադրամասում,  որտեղ փաթեթավորում են երկու տարբերակով՝ վակուումով և ազոտով: Կոոպերատիվում համագործակցություն չի հաստատվում այն չրարտադրողների հետ, ովքեր չունեն արևային չորանոցներ: Արդեն մի քանի տարի է, ինչ Երվանդաշատի չրարտադրողները ձեռք են բերել էլեկտրական չորանոցներ, որոնց շնորհիվ հաջողվում է բարձորակ, մաքուր չիր արտադրել և  ընդլայնել արտահանման ծավալները:

Ծավալներն ամեն տարի փոփոխվում են: Չրարտադրողները նշում են, որ եթե  համայնքում ծիրանի բերքը առատ է, յուրաքանչյուր ֆերմեր տարեկան արտադրում է 1 տոննայից ավելի չիր: Այս տարի, օրինակ, նրանց չհաջողվեց չորացնել անհրաժեշտ քանակությամբ միրգ, քանի որ եղանակային անբարենպաստ պայմանների պատճառով չունեցան սեփական հումքը, իսկ այլ տարածաշրջաններից գնելու համար միջոցները չէին բավարարում:

Երվանդաշատում բոլոր չրագործները, առանց բացառության, որպես գլխավոր խոչընդոտ են նշում եղանակային անկանխատեսելի պայմանները, որոնք անդառնալի հետևանք են ունենում արտադրության արդյունքների, հետևաբար, գյուղացիների համար: §Հայաստանում գյուղատնտեսությունը չափազանց ռիսկային է: Մատների վրա կարելի է հաշվել, թե այգիները տնկելուց հետո քանի անգամ ենք բերք ստացել: Հիմնականում խանգարում են ցրտահարությունն ու կարկուտը¦, – ասում է Արկադի Խաչիկյանը:

Երվանդաշատի չրագործները հպարտությամբ նշում են, որ արդեն իսկ բազմացրել են մոտ 30.000 տնկի: Հիմնականում արտադրում են ծիրան, երկու տեսակ սալոր, տանձ, դեղձ, պատվերների դեպքում՝ նաև խնձոր: Վերջին երկու-երեք տարիների ընթացքում առավել պահանջված է դեղձի չիրը: Արտահանման հիմնական ուղղությունը Ռուսաստանն է: Պարոն Խաչիկյանը հավաստում է, որ Ռուսաստանում անհրաժեշտ է պահպանել հայկական չրերի համբավը. §Տեղի է  ունենում  սերնդափոխություն, և նոր սերունդը նույնպես պետք է տեղյակ լինի մեր չրերի  և  դրանց որակական առավելությունների մասին¦: Ցանկությունը մեծ է նաև ներթափանցելու եվրոպական շուկա, սակայն հիմնական խոչընդոտները կապված են ինչպես միջազգային հավաստագրերի բացակայության, այնպես էլ ժամանակի սղության հետ: Արտահանելու համար անհրաժեշտ է մանրամասն ուսումնասիրել շուկան և  կապեր հաստատել: Նախնական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դեղձի չրի պահանջարկ կա նաև եվրոպական շուկայում, որտեղ այն շատերի համար նորություն է: Թեպետ այս դեպքում կարող է առաջանալ ծավալների ապահովման խնդիր: Այս պատճառով էլ այժմ աշխատում են չրերի մշտական  ռեզերվային բազայի ստեղծման ուղղությամբ: Տեղական շուկայում Երվանդաշատի չրերը մեծամասամբ իրացվում են Երևանում, Հրազդանում և Սևանում:

Մի քանի տարի առաջ «Սաթենի» ապրանքանիշի չրերը հայտնվել են նաև Արարատ լեռան գագա­թին: Լեռնագնացների խումբը մի քանի տուփ ծիրանաչիր էր վերցրել՝ ճանապարհին էներգիայի անհրաժեշտ պաշարը հավաքելու: Գագաթին հասնելով՝ նրանք մի տուփ չիր թողել են այնտեղ՝ խառնելով Մասիսի հավերժական ձյանը:

Հեղինակ՝ Մարգարիտ Հովհաննիսյան

Մոսկվայում լույս տեսնող «Социалистическая индустрия» թերթի 1974 թվականի օգոստոսի 29-ի համարում հրապարակվել էր մի հոդված, որը թարգմանաբար ներկայացնում ենք մեր ընթերցողների ուշադրությանը:

Ոչ ոք չգիտի, թե ով և երբ է առաջին անգամ պատրաստել պանիր: Սակայն մեկ բան ակնհայտ է, որ այն, ինչպես և գինին ու հացը, մարդկության` հազարամյակներ առաջ կատա­րած փորձի արգասիքն է: Ի՜նչ տեսակի պանիր ասես, որ չկա այսօր` հոլանդական, կամամբեր, բրինզա, չանախ, ռոկֆոր, սովետական, ռուսաստանյան, տափաստանային, շվեյցարական…

Այս ամենի մասին ես պատմում եմ բեռնատարի վարորդ Ռազմիկ Խաչատրյանին: Մենք ուղևորվում ենք Բազարչայ. նա` պանիրները բարձելու և Երևանի մասնագիտացված խանութ տեղափոխելու, ես` շվեյցարական պանիր արտադրող անվանի վարպետներից մեկի` Վազգեն Ավագյանի հետ ծանոթանալու նպատակով:

Սկզբում դժվար էր հավատալ, որ մենք պանրի արտադրամասում ենք. առաստաղից մինչև հատակ իջնող ծաղկաշղթաները քողարկում էին կաթսաներն ու մամլիչները: Մեր շուրջը իդեալական մաքրություն էր: Բարձր լուսավոր պատուհանների երկայնքով տեղադրված էր պանրի վեց կաթսա` յուրաքանչյուրը մեկ տոննա տարողությամբ: Այդ քանակությամբ կաթ է անհրաժեշտ 60-90 կիլոգրամ քաշ ունեցող պանրի գլուխ պատրաստելու համար:

Ահա և վարպետը` սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Վազգեն  Ավագյանը: Ծնվել է 1926 թվականին Սիսիանում: Յոթ տարեկանում զրկվում է հորից: Ընտանիքում չորս երեխա էին, և տասնամյա տղան գնում է ֆերմա` օգնելու կթվորուհի մորը: Ընտանիքը դժվարություններ էր կրում, սակայն Վազգենն ավարտում է միջնակարգ դպրոցը, հետո էլ` Լենինականում պանրագործ վարպետների երկամյա դասընթացները:

– Իմ աշխատանքային գրքույկում միայն մեկ կնիք է, – ժպտալով ասում է վարպետը: – Ճիշտ է, 1964 թվին ինձ նշանակեցին Սիսիանի պանրի գլխամասային գործարանի տնօրեն, սակայն մի քանի ամիս հետո ես փախա այնտեղից: Թղթերի կույտից գլուխ չէի հանում, թվում էր` շնչահեղձ եմ լինում:

Պատմում են` այդ օրերին աշխատանքից հետո Վազգենը, կտրելով 25 կիլոմետր, հասնում էր Բազարչայ, հագնում էր իր խալաթն ու կանգնում կաթսայի մոտ…Անցնելով խողովակաշարի միջով` կաթը նախ լցվում է մի կաթսայի մեջ, հետո` մյուսի, երրորդի: Այդ ընթացքում վարպետի օգնականը` Լենդրուշը, բացում է ծորակը. գոլորշին տարածվում է կաթսայի սնամեջ պատերով ու տաքացնում կաթը: Վազգենը խստորեն հետևում է ջերմաստիճանին.

–Պանրի արտադրությունում ջերմաստիճանը կարևորագույն գործոններից է: Վճռորոշ նշանակություն ունի նույնիսկ կես աստիճանը:

Ես հիշեցի քննությունների ժամանակ ուսանողների պատասխանները: Նրանց համար 5-6 աստիճանի տատանումը դատարկ բան էր: Ա′յ թե նրանք այստեղ լինեին:

Հետո սկսվում է ամենակարևորը. կաթի մեջ ավելացվում է շրդանաֆերմենտ: Ընդամենը 2.5-3 գրամ փոշի է անհրաժեշտ 100 լիտր կաթ մակարդելու համար: Վարպետը դժգոհ է մակարդի որակից.

–Հայրենական արտադրության մակարդը չի համապատասխանում համաշխարհային ստանդարտներին, ստիպված ենք լինում մտածել` որքան ավելացնել և ինչպես կազմակերպել տեխնոլոգիական գործընթացը բարձրորակ պանիր ստանալու համար:

25 րոպե անց կաթը մակարդվում է` առաջացնելով մակարդվածք: Այն կտրում են մետաղալարից պատրաստված հատուկ դանակներով` քնարով և տավիղով: Հետո ստացված պանրահատիկը տաքացնում են մինչև 56˚ C, որպեսզի կարողանան ավելի լավ մանրացնել այն և առանձնացնել շիճուկը: Վազգենն ափի մեջ սեղմում է հատիկը` առաձգականությունը որոշելու համար: Ամեն ինչ կարգին է. կարելի է կաղապարել պանիրը: Նա հագնում է մինչև ուսերը հասնող ռետինե

ձեռնոցներ, վերցնում երկու մետրանոց քանոն, որն ամրացված է սերպյանկա կոչվող հատուկ կտավին, և այն իջեցնում կաթսայի հատակին: Հատիկը հավաքվում է կտավի մեջ: Վազգենը կապում է ծայրերը և այդ մեծ կապոցը կախում կեռից: Այդ ընթացքում աշխատողները կաթսային են մոտեցնում սեղանը, որի վրա դրված է փայտյա մեծ սկավառակ. 150-200 կիլոգրամ կշռող կապոցը զգուշորեն իջեցնում են սկավառակի վրա և տեղափոխում մամլման:

Մամլիչի տակ տեղադրված շվեյցարական պանիրը շրջում են ութ անգամ: Յուրաքանչյուր գործողության ընթացքում փոխում են կտավը` աստիճանաբար ավելացնելով ճնշումը: Ինչպիսի՜ ուժ և հմտություն է պահանջվում պանրի գլուխը շատ արագ շրջելու, ծանր խաչարդը տեղադրելու, մամլիչը ձգելու և այդ գործողությունը մի քանի անգամ կրկնելու համար: Արտադրամասում տիրում է լիակատար համաձայնեցվածություն և փոխըմբռնում: Հարկ չկա յուրաքանչյուրին հիշեցնել իր պարտականությունները, քանի որ բոլորն էլ իրենց գործը կատարում են լուռ և ժամանակին:

20 ժամ տևող մամլումից հետո պանիրներն աղադրում են, այնուհետև հասունացման համար տեղափոխում խմորման նկուղ:

Վազգենի  հետ  իջնում ենք նկուղ: Ջերմաչափի վրա 22˚C է, օդը` խոնավ: Դարակաշարերի վրա պանիրների դեղին գլուխներն են: Վազգենը փորձառու բժշկի նման թխկթխկացնում է յուրաքանչյուր գլուխը: Տաք նկուղում պանրի մեջ գոյանում են աչքեր, այն ձեռք է բերում յուրահատուկ համ և հոտ: Թերապահես` չես ստանա անհրաժեշտ որակը, չափից ավելի շատ պահես` նույնպես վատ է: Վարպետը թխկթխկացնելով որոշում է` պանիրը թողնել այնտեղ, թե տեղափոխել սառը նկուղ, որտեղ պանրի մեջ ընթացող կենսաքիմիական և մանրէաբանական պրոցեսները դանդաղորեն կմարեն:

Պանրի գիտակ ֆրանսիացիներն ասում են. «Պանիր պատրաստելն արվեստին հավասարազոր է, սրբապղծություն է այն անվանել արտադրություն: Վազգեն Ավագյանի հետ ծանոթանալուց հետո ևս մեկ անգամ համոզվեցի դրանում:

Չոր տեխնոլոգիական սխեման ոչինչ չարժե առանց այն ոգեշնչվածության, որով վարպետը կատարում է իր գործը, և, իհարկե, առանց նրա վեցերորդ զգայարանի…

Ավագյանը հետևում է, թե ինչպես են աշխատողները տեղափոխում պանիրները դարակաշարերից սեղան, դրանք սրբում թաց շորով, աղ անում: Եվ այսպես երկու օրը մեկ, քանի դեռ տեղի է ունենում խմորում. իսկ դա կարող է տևել մոտ երկու ամիս: Շվեյցարական պանրի սիրահարները իրոք չեն պատկերացնում` ինչպիսի տիտանական աշխատանք է պահանջվում այն պատրաստելու համար:

Բազարչայի գործարանում արտադրում են 50 տոննա շվեյցարական պանիր և 250 տոննա չանախ` ամբողջը բարձր տեսակի: Շվեյցարական պանիրն արտահանվում է Լեհաստան, չանախը` Լիբանան:

…Արդեն կեսգիշերն անց է: Արտադրամասը մաքրված է, պանիրները մամլիչների տակ են, իսկ տուն գնալու ցանկություն չկա: Սակայն պետք է. վարպետին շատ քիչ ժամանակ է մնացել հանգստանալու համար: Հինգ ժամ հետո այս ամենը կսկսվի նորից: Շվեյցարական պանիր պատրաստելու ծիսակատարությունը կշարունակվի մինչև հոկտեմբեր:

Հեղինակ՝  Ջուլիետա Մաղաքյան

Թարգմանիչ՝ Ցողիկ Պողոսյան

Մոցարելա պանիրը իտալական բազմաթիվ ճաշատեսակների անբաժանելի մասն է: Չեզոք համի շնորհիվ այն սիրվել է ոչ միայն Իտալիայում, այլև ամբողջ աշխարհում: Ինչպես թարմ պանիրների մեծ մասը, մոցարելան նույնպես չի ազդում ճաշատեսակի համի վրա, այլ հաղորդում է յուրատեսակ տեքստուրա: Նրբահամ խոնավ պանիրը ներծծում  է  այլ բաղադրամասերի բույրն ու համը և ավելի արտահայտիչ դարձնում դրանք: Այդ հատկության և հալվելու արդյունքում չափազանց էլաստիկ դառնալու շնորհիվ մոցարելան ստացել է լայն տարածում:

Մոցարելան պիցցայի հիմնական բաղադրամասն է, սակայն այս դեպքում օգտագործում են պանրի կիսապինդ  տեսակը: Պիցցայի համար նախատեսված մոցարելան պետք է համապատասխանի մի շարք պահանջների: Ավանդական համից բացի, այն պետք է ունենա որոշակի ձգելիություն և հալվի հավասարաչափ: Կարևոր է նաև պանրի խտությունը. պատառը կծելիս ատամները դիմադրություն պետք է զգան: Պանրի ախորժաբեր դարչնաոսկեգույն երանգը պիցցայի արտաքին տեսքի կարևոր բաղադրիչներից է: Այդ պանիրը սկզբունքորեն տարբերվում է թարմ մոցարելայից, որը պահվում է աղաջրում և նախատեսված է անմիջականորեն ուտելու համար: Իտալական հռչակավոր կապրեզե աղցանում ավանդաբար օգտագործում են լոլիկ, ռեհան և թարմ նրբահամ մոցարելա:

Այսօր աշխարհում մոցարելայի սպառումը հասել է աննախադեպ չափերի. նման աճ չի գրանցել պանրի և ոչ մի տեսակ: ԱՄՆ-ում և Նոր Զելանդիայում պիցցայի համար նախատեսված մոցարելայի արտադրության ծավալները մեծացան, ինչի շնորհիվ այն դարձավ թիվ մեկ պանիրն աշխարհում: Ընդ­հանուր առմամբ, պանրի համաշխարհային արտադ­րությունում մոցարելայի բաժինը կազմում է 15%: 2015 թ. տվյալներով այդ պանրի երկու տեսակների պատրաստման ծավալը կազմել է 3.65 մլն տոննա:

Իսկական մոցարելան արտադրում են սև գոմեշի կաթից Իտալիայի Կամպանիա տարածաշրջանում: «Mozzarella di bufala campana»-ն մոցարելայի ամենաթանկ տեսակներից է: 1993 թվականին այն ստացել է DOC (Denominazione di Origine Controllata) հավաստագիր, որը երաշխավորում է Կամպանիայում պանրի արտադրության իսկությունը: 2008 թվականին դրա իրավունքները պաշտպանվեցին արդեն Եվրամիության շրջանակներում PGS (Protected Geographical Status) կարգավիճակի շնորհման արդյունքում: Ըստ եվրոպական օրենսդրության` այն երաշխավորում է արտադրանքի ինքնօրինակ ծագումը և պատշաճ որակը: Գոմեշի կաթից պատրաստված մոցարելան իտալական խոհանոցի հրաշալիքներից մեկն է, սակայն գոմեշների համար անհրաժեշտ արոտավայրերի սղության պատճառով իտալացի անասնապահներին դժվարությամբ է հաջողվում ապահովել կաթի արտադրության պահանջվող ծավալները: Տարեկան ստացվող 33 հազար տոննա պանրի 20%-ն արտահանվում է: Պանրի սպառման աճի տեմպերն առաջացրին գոմեշի կաթի սակավություն, ուստի պանրագործները ստիպված օգտագործում են նաև կովի կաթ:  Ֆրանսիայի օրինակով Իտալիան նույն­պես  մշակել է տեղական որոշ պանիրների պահպանության DOC համակարգ: 1955 թվականին Գյուղատնտեսության նախարարությունը պանրագործների կոնսորցիումի հետ համատեղ բացահայտեց DOC-ի սահմանված կանոններին համապատասխանող թեկնածուներին: Նրանք քննարկեցին արտադրական ստանդարտները և հստակեցրին երկրի այն շրջանները, որտեղ կարող են արտադրվել պանրի նշված տեսակները: Ներկայում  DOC-ի դասակարգմանն արժանացել է 26 տեսակի պանիր:

Տեղական պանիրների նմանօրինակ տարածումը պաշտպանում է նմանվածքներից և երաշխավորում որակի մակարդակ: Բացի այդ, սպառողներին առաջարկվում են արտելային պանիրներ, որոնք այլ պայմաններում հնարավոր չէր լինի արտադրել:

Տեսուչները կանոնավոր կերպով այցելում են պանրագործներին: Եթե  DOC մակնշմամբ վաճառվող պանիրը չի համապատասխանում սահմանված բոլոր կանոններին, արտադրողները խստորեն տուգանվում են. հաճախ նրանց նկատմամբ կարող են կիրառվել դատական հայցեր: DOC-ի խորհրդանիշն ավելին է, քան իրավաբանական պահանջները: Այն վկայում է, որ տեղական պանիրները և դրանք արտադրողները կարևոր դեր են խաղում ազգի պատմության մեջ, և այն յուրահատուկ  խորհրդանիշն է այն շրջանների, որտեղ ավանդաբար պատրաստում են պանիր: DOC-ի կարգավիճակով հպարտանում են:

DOC-ի առկայությունը չի երաշխավորում տվ­յալ պանրի անթերի լինելը կամ դրա համապատասխանությունը ընտրված տիպին: Առանձին պանրի որակը կախված է արոտավայրից, տարվա եղանակից և պանրագործի վարպետությունից: DOC-ի առկայությունը երաշխավորում է միայն ընդհանուր կարգավիճակը:

Մոցարելայի վերը նշված երկու տեսակները պատկանում են «Պաստա Ֆիլատա» տիպի թարմ պանիրների խմբին, որոնք ունեն հասունացման կարճատև ժամկետ, հաճախ` նույնիսկ չունեն: Արտադրական պրոցեսը շատ կարճատև է. սովորաբար հում կաթից պանիր պատրաստելու համար անհրաժեշտ է 8-12 ժամ: Կաթը մակարդում են ֆերմենտի օգնությամբ, հեռացնում շիճուկը, մամլում պանրազանգվածը` դարձնելով մեկ միասնական շերտ, տեղափոխում են ձևավորման մեքենայի մեջ, տաքացնում մինչև 80-90°C, խառնում և ձգում` վերջնականապես ձևավորելով հալված պանիրը: «Պաստա Ֆիլատա» իտալական տերմինը նշանակում է «ձգված թանձրուկ»: Սառը ջրով հովացնելուց հետո պանիրը մի քանի ժամ պահում են աղաջրի մեջ:

Հայաստանում մոցարելան տարածում չուներ, սակայն 1990-ականների կեսերից այն սկսեց ներմուծվել նախ իտալական ճաշատեսակներ մատուցող ռեստորանների, ապա նաև սպառողների համար: Մեզ մոտ հինգ ձեռնարկությունում ժա­մանակակից սարքավորումների կիրառմամբ  արտադրում են մոցարելա, ինչի արդյունքում կտրուկ նվազել է մոցարելայի ներկրումը:

Արտադրողների շրջանում առաջնեկը «Դիլի» ընկերությունն է, որը, 2006 թվականից սկսած, կազմակերպեց երկու տեսակի մոցարելաների արտադրությունը` օգտագործելով արդիական սարքավորումներ և, որ ամենակարևորն է, սեփական անասնապահական ֆերմայում ստացված կաթը:

«Դիլիի» հետ միաժամանակ մոցարելա սկսեց արտադրել «Բորիսովկա» ՍՊԸ-ն, որը 2012 թվականին գործարկեց արդիական սարքավորումներ և մի քանի անգամ մեծացրեց արտադրության ծավալները:

«Բորիսովկա» ՍՊԸ-ն 2006 թ. հիմնադրվել է Մյասնիկ Գրիգորյանի կողմից: Կաթի վերամշակման արտադրամասը գտնվում է Սյունիքի մարզի Ծղուկ գյուղում: Նախնական արտադրությունը կազմակերպվել է փոքր տարածքում, խիստ սահմանափակ ռեսուրսներով, սանիտարահիգիենիկ ոչ բավարար պայմաններում: Միջազգային ծրագրերի աջակցությամբ 2010 թվականին ընկերությունը բարելավեց արտադրական պայմանները և կառուցեց նոր արտադրամաս` ընդլայնելով արտադրական ծավալները և բարելավելով տեխնոլոգիական գործընթացները:

Այսօր կազմակերպությունը համագործակցում է ավելի քան 100 գյուղացիական տնտեսությունների հետ և վերամշակում է տարեկան մոտ 1000 տոննա կաթ` արտադրելով 18 տեսակի կաթնամթերք:

«Բորիսովկա» ընկերությունում օգտագործում են բացառապես թարմ բարձրորակ կաթ, որովհետև կոնսերվանտներով և հակաբիոտիկներով հավելված կաթից ուղղակի հնարավոր չէ պատրաստել մոցարելա: Ձեռնարկությունում համոզված են, որ մի քանի տարվա ընթացքում իրենք կդառնան լավագույններից մեկը հետխորհրդային տարածքում և ճանաչում կստանան պանրագործության համաշխարհային շուկայում:

Հեղինակ՝ Անդրեյ Արաքսյանց