Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Տեսեք, սա «Երևան» սորտն է: Կարծում եմ, շեշտը պետք է դրվի Երևանի և Երևանի վաղահաս սորտի վրա: Նախ` այդ «Երևանի» ու «Երևանի վաղահասի» դեպքում մենք կարող ենք մի քիչ սեզոնը երկարացնել, երկրորդ` այդ սորտից շատ արժեքավոր չիր է լինում։ Ես արդեն 20 տարուց ավելի է` փորձում եմ մեր ծիրանի համար գտնել լավագույն պատվաստակալը, որովհետև վերջինս պետք է մի քանի չափանիշների համապատասխանի։ Այս ծիրանի պատվաստակալը ևս բերվել է դրսի լաբորատորիայից, դրել ենք, մի ամիս առաջ պատվաստ ենք արել, այս աչքը դրել ենք այստեղ ու կապել ենք, հիմա գարնանը այստեղից կտրելու ենք, աչքը դուրս է գալու՝ այն սորտը, որը մենք պատվաստել ենք, որը մեզ պետք է։

Գագիկ Սարդարյան։ Իսկ այսքանի պահանջարկ կա՞. եթե չկա, ապա ինչու՞։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այսօր պահանջարկը թույլ է. չկա։

Գագիկ Սարդարյան։ Բայց Ռուսաստանը մեր ծիրանն է ուզում. ինչու՞ չկա։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ոզում է, բայց ժողովուրդը չի կարողանում այգի հիմնել. հասարակ, գյուղում ապրող գյուղացին, որը ստացել է սեփականաշնորհում՝ 1 հեկտար կամ կես հեկտար, մինչև ինքն իր ուժերով չկարողանա այդ այգին հիմնել, զարգացման մասին խոսք չի կարող գնալ։ Կան, դրսից գալիս են, առնում են, չէ՞ : Մարդ են վարձում, աշխատեցնում են, այս մարդն էլ դե աշխատում է, ոնց է աշխատում, ոնց չի աշխատում, էն որ ասում են` ուրիշն ուրիշի գործը ո՞նց կանի է~․․․ Գալիս է, հուսախաբվում է, դա էլ չի ստացվում, չի կայանում։

Գյուղացին պետք է անձամբ իր ուժը, իր աշխատանքն իր ընտանիքի բիզնեսը դարձնի, հնարավորություն ունենա, ենթադրենք, հեկտարի վրա 50,000 դոլարի ներդրում անելու. այդ ժամանակ պահանջարկն էլ կլինի, արտահանումն էլ կլինի։

Գագիկ Սարդարյան։ Անցած անգամ դուք ասացիք, որ կառավարության ծրագրերը պիտի ճյուղերով գրվեն` ըստ թիրախների:

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այո, ճյուղային զարգացում։ Հիմա տեսեք, այս սուբսիդավորումը մտցրին, էլի ես լուրջ ծրագիր ներկայացրի, բայց դա մասնատեցին, սարքեցին իրենց համար չգիտեմ ինչ․․․ Հիմա սուբսիդավորում են անում. հիմա բերեք հարցնենք` այդ սուբսիդավորումից ովքեր են օգտվել։

2019-ին ինտենսիվ այգիների ընդամենը 7 ծրագիր է ֆինանսավորվել այս պետական սուբսիդավորման ծրագրով։

Գագիկ Սարդարյան։ Ես հիշում եմ` դուք ասացիք, որ Հայաստանը կարող է հասնել ավելի քան 200,000 տոննա ծիրան արտահանելուն: Դրա համար ի՞նչ է անհրաժեշտ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Դրա համար անհրաժեշտ է անցնել ինտենսիվ այգիների հիմնմանը։ Տեսեք, մեզ մոտ մինչև հիմա տնկում են մոտ 300 հատ թույլ հողերում, բայց հնարավորություն ունեն մինչև 3,000 հատ տնկելու, շուտ բերք ստանալու։ Ծառերը երբ դեռ փոքր են, կառավարում ենք բերքը, որակով պտուղն ավելի շատ է լինում ծառի վրա։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` մեր թիրախը պետք է լինի տարեկան ոչ թե 20,000, այլ 200,000 տոննա ծիրան արտահանելը, բայց դրա համար պետք է մշակվի ծրագիր և հստակ միջոցառումներ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հիմա տեսեք, մենք ծիրանի իրացման խնդիր չունենք. շուկան կա, չրի շուկան էլ կա, կարող ենք արտահանել: Եթե ճանապարհը չփակվի, ինչ-որ քաղաքական հարցեր կամ միջպետական հարցեր չլինեն, մենք ինչքան արտադրենք, այնքան կվաճառվի, որովհետև ռուսական շուկան սիրում է մեր ծիրանը։ Բայց մենք այդքան քանակ չունենք: Զարգացումը պիտի գա վերջից. եթե մենք ունենք ծիրանի պահանջարկ, դրանից պետք է բխի այգիների ավելացումը: Ինչու՞ չեն ավելանում այգիները, եթե մենք պահանջարկ ունենք, կարողանում ենք այդ պտուղը իրացնել: Գյուղացին չի կարողանում արտադրել, գյուղացին պաշտպանված չէ, ասենք, բնակլիմայական աղետներից։ Ասում են` «դե 2 տարին ունենում ենք, 3-րդ տարին չենք ունենում. էն մի տարի ցրտահարվում է:

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` ձեր ասածն այն է, որ պետական աջակցությունը՝ սուբսիդավորումը, պետք է նպատակային լինի: Եթե մենք ցանկանանք ծիրան արտահանել, մենք ֆինանսավորում և սուբսիդավորում ենք ծիրանի տնկանյութի արտադրությունն ու իրացումը՝ կաթիլային ոռոգումը, ցանցերը: Այսինքն` շղթան պիտի սուբսիդավորվի, այլ ոչ թե վերացական գնանք 30-50 տարվա դրած ծիրանի այգիները դարձնենք կաթիլային։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Իմաստ չունի, և չի էլ կարող լինել առանձին, շուկայից կտրված կաթիլային ոռոգման ծրագիր:

Գագիկ Սարդարյան։ Վերջին 30 տարում, երբ գյուղացին հողը է ստացել որպես սեփականություն, ոչ մի բան չի՞ փոխվել տեխնոլոգիայի, արտադրության մշակույթի, արտադրողականության մեջ։ Բա այսքան կառավարություններ են փոխվել, նախարարություններ են փոխվել, դուք ել եք ծրագրեր ներկայացրել, ինչպե՞ս է, որ համակարգային ոչինչ չի արվում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Դե չգիտեմ, արել են, օգնել են, բայց` ոչ ճիշտ։ Այդ սուբսիդավորված վարկը` ինտենսիվ այգեգործության զարգացման համար, նույնպես իմ առաջարկած ծրագիրն է: Ես մոտ 20-30 էջանոց փաստաթուղթ եմ ներկայացրել, բայց իրենք դա փոխեցին, չգիտեմ ինչի համար, ու ինչպես արեցին… Մի կերպ կարողացանք որոշ բան հետ բերել։ Ասում էին, որ կապալառու կազմակերպություն պիտի լինի, ամեն ինչ պիտի տանք կապալառու կազմակերպությանը, և կազմակերպությունն ամեն ինչ անի։ Այդ մարդը գյուղացի է, նա կարող է փոսը քանդել, իր ծառը տնկել, ինչու՞ ես ուզում, որ ես գնամ այդ ծառը տնկեմ, իրենից էլ դրա համար մի 1000 դրամ ավել գումար վերցնեմ, ինչի՞ համար ենք թանկացնում։ Այդ ծրագրից օգտվել են այն մարդիկ, ովքեր կարող էին և չօգտվել. իրենք ունեն այդ գումարը։ Ոչ մի գյուղացի չի կարողանում օգտվել, որովհետև գրավ չունի։ Այսինքն` պետք է հասկանանք` ինչպես ենք բանկի հետ աշխատում, ինչպես ենք գյուղացու բեռը թեթևացնում, ինչպես ենք վերցնում գյուղացու գրավը մեզ վրա, մենք հասկանանք ու տանք այդ մարդուն, թող գնա այդ այգին հիմնի։ Ու եթե տեսնենք, որ հիմնել է այգին, բերք է հանձնում, ասենք` մարի այդ գումարը… Եթե ոչ, եթե կկորցնի գումարը, այդ ժամանակ կպատժենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` հիմնականում գյուղացիները պիտի իրենց այգիները փոխեն, նորացնեն ու կարողանան ներդնել նոր տեխնոլոգիաներ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Բոլորն էլ ուզում են: Դե մենք ունենք շատ լուրջ այգիներ` ամենավերջին տեխնոլոգիաներով, ագրոտեխնիկայի կիրառում, արդեն հոսքագիծ էլ կա տեսակավորող, սառնարան ենք սարքել, մի խոսքով, ունենք փորձ, ամեն ինչ կա, բայց գյուղացին ուղղակի նայում է` մտածելով, թե էս ռոլս ռոյս-ն ինչ լավ մեքենա է, բայց իրեն անհասանելի է։ Մենք պետք է տեխնոլոգիաներ, ծառայություններ, ապրանքներ, վարկավորում մշակենք` գյուղացու համար հասկանալի ու մատչելի։

Գագիկ Սարդարյան։ Մենք այդ արտադրանքը չենք փաթեթավորելու այնպես, որ գյուղացու համար հասկանալի լինի ու հասանելի, ու որպես վերջնական արդյունք` հասնենք տասն անգամ ավելի շատ ծիրանի արտահանման 10 տարի հետո։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այդտեղ նաև ինքնարժեքն է ձևավորվելու, եթե մեծ կազմակերպություն է` դրսի կամ ներսի, ու խոշոր ներդրում է արել, ամեն ինչի համար ինքը վճարում է, մի քանի հատ էլ տնօրեններ, կազմակերպիչներ է պահում։ Այս դեպքում բարձրանում է ինքնարժեքը, իսկ գյուղացին կես հեկտար, մի հեկտար հող որ ունի, ինքն իրենով, իր ընտանիքով, իր աշխատուժով է ստեղծում ու արտադրում. դա է լինելու մեր արտադրության ու արտահանման իրական հիմքը։ Ինքը պիտի լավ ապրի, պիտի ունենա իր աշխատանքը. այգի դնի, հետո վերջում վաճառի, բայց լավ ապրի։ Ոչ թե ստանանք, օրինակ, 8 տոննա ծիրան 1 հեկտարից, այլ ունենանք 30 տոննա, որից 25-ը արտահանման շատ բարձր որակի պտուղ կլինի։

Գագիկ Սարդարյան։ Ես նկատել եմ, որ մեր երկրում քաղաքականություն մշակողները այս տասնյակ, հարյուրհազարավոր գյուղացիական տնտեսությունները չեն տեսնում որպես արտադրողներ, որ այդ օգնությունը պիտի իրենց գնա հասնի։ Օրինակ, վերին Արտաշատ գյուղը ավանդական խաղող ու միրգ արտադրող ու սառնարաններում պահպանող, արտահանող համայնք է։ Այնտեղ ամենափոքր սառնարանը որևէ տնտեսության բակում սկսում է 5 տոննայից, ամենամեծը՝ 50-60, բայց որևէ օգնություն չի գնում այդ համայնք, որ այդ սառնարանային տնտեսություններն արդիականացնեն, որ կողքի համայնքներն էլ միրգը կարողանան ավելի շատ պահպանեն, ձգեն արտահանման այդ գործընթացը։ Հակառակը, կարող է կանչեն Էռնեկյանին, ասեն` մի հատ մեծ սառնարան սարքի, որ այս բոլոր փոքրերը վերանան ու ամեն ինչ այդ մեծ սառնարանով արվի։ Ինչքան կառավարություն է փոխվել, ինչքան նախարարներ են փոխվել, բայց, ցավոք սրտի, այս նույն մոտեցումը շարունակվում է. Հայաստանը մեծ հողակտորների երկիր չէ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ավելին, տարերային, այլմոլորակայինի պես են մտածում, չեն էլ պատկերացնում։ Ես ցույց տամ 1000 հա, գուցե ավելի մեծ այգիներ, որ հիմնվել են 2000թ․-ից ի վեր, դատապարտված են։ Քաղաքից շատերը, ովքեր ուզում էին ներդրում անել, մտածեցին այդտեղ անել, ու գնացինք տեսանք որ ձախողված է։ Իրենցից հարցնենք` ինչքան բերք են ստացել կամ հանել են արդյոք իրենց ներդրումը։ Ու բոլորը հիասթափվեցին. պետք է գյուղացուն կարողանանք օգնեի բերքը իրացնելու հարցում, ինքը վստահ լինի, որ իրացնելու է այդ բերքը։ Կա պետական քաղաքականություն, որ ասում է` ես քեզնից գնելու եմ այս ապրանքը, դու արտադրի։ Կվաճառվի, թե չի վաճառվի, տարբերություն չկա, ինքը գնում է։ Ծիրանի շուկան այնպիսին է, որ 1 կամ 2 տարի ծիրան չապահովելու դեպքում տեղը լցվելու է։ Երեկ չէ առաջին օրը ես հանդիպել եմ Մոսկվայից խոշոր կազմակերպության հետ, ինձ ցույց տվեցին մեր ծիրանը, որը Ուզբեկստանից բերում են, փաթեթավորումը հատիկ-հատիկ երկու կողմից թղթերի մեջ դրած՝ մեր «Երևանի» սորտը։ Ադրբեջանցիները նույնպես մեքենաների վրա գրում են «հայկական ծիրան» ու վաճառում են։ Բայց մենք այդ շուկայում խեղճացած վիճակում ենք, փաթեթավորման լուրջ խնդիր ունենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` մի կողմից մենք ասում ենք, որ պետք է այդ շղթան՝ տնկիից (հողից) մինչև շուկա, կարողանանք նորովի կառուցել ու զարգացնել, բայց, այ, բերքահավաքի ու հետբերքահավաքյան տեխնոլոգիաներն էլ նույնն են մնացել, ինչ 50 տարի առաջ է եղել։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Նամանավանդ պահպանությունը. ծիրանը շուտ փչացող է, այդքան երկար հետբերքահավաքյան հասունացման շրջան չունի, խնձորը կամ տանձը կարող ենք ամիսներով, նույնիսկ հնարավոր է մեկ տարի պահել, բայց ծիրանը՝ ոչ։ Նորագույն տեխնոլոգիաներն ու սառնարանային համակարգերը հնարավորություն են տալիս թթվածինը հանել, ախտահանիչ նյութն է դրվում, և այդպիսով արդեն պահպանման ժամկետը երկարում է։

Գագիկ Սարդարյան։ Էլ չասած, որ ծառից պոկվելուց անմիջապես հետո պետք է մտնի այդ պաղեցման շղթայի մեջ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մի խոսքով, տեխնոլոգիա կա, ու պետք է այնպես անենք, որ գյուղացու ապրանքը չփչանա։ Դա գումար է, իր ամբողջ տարվա չարչարանքն է: Բայց մենք պիտի գանք շուկայից հետ, ոչ թե այնպես անենք, որ ինքը արտադրի ու լճանա, գինն էլ պակասի, այլ պիտի այնպես կազմակերպենք, որ իրացում ու պահանջարկ ունենա։ Թուրքերի, ադրբեջանցիների և ուզբեկների կողմից արտադրվող ու շուկա դուրս եկող ծիրանի առումով մեր ընկերոջն ասացի` այսպես թե այնպես այնտեղ պիտի իմանան, որ հայկականը թանկ է։ Մենք պիտի բրենդի վրա աշխատենք ու թանկ գին դնենք, որ մարդը տեսնի` էժանի վրա գրված է հայկական, ասի, որ խաբում են, որ հայկականը մյուսն է։ Եվ հետո, պետք է այդ թանկի որակն էլ համապատասխան լինի։ Մենք մեր որակի, փաթեթավորման վրա պետք է աշխատենք, ունենանք 2, 3 տեսակի ծիրանի չափանիշ։ Շատերը ներքևում մանրերն են լցնում, վերևում լավն են դնում, գրավիչ է լինում, վերցնում տանում են, էլի ասում են` մեզ խաբեցին։ Շուկան չի սիրում այդպիսի բաներ։ Հաստատուն շուկա մենք կարող ենք ձեռք բերել, որ ոչ մեկը չկարողանա մեզ այնտեղից հանել… Կարող է գինը մի 10%-ով ավելի պակաս լինի, տատանումներ լինեն, , բայց մենք շուկան կարող ենք հստակ ունենալ։

Գագիկ Սարդարյան։ Բայց այդ դեպքում ձեր ասած` այդ նոր, 5000 հեկտար ցածրաճ այգիների հիմնման ծրագիրը պետք է լինի։ Եթե դա չկա, մենք այդ 200,000 տոննա լրացուցիչ ծիրանն արտահանել չենք կարող. կմնա երազանք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այս պահին այս այգիներով ինչ էլ անենք, չենք կարող։ Նույնիսկ եթե գնանք այդ մարդկանց օգնենք, իրենց տեղն աշխատենք, ինչ էլ անենք, չենք կարող, որովհետև այս այգիները այդ հնարավորությունը չեն տալիս մեզ։ Ո՛չ բերքատվության առումով, ո՛չ էլ որակի առումով։ Ծառերը շատ մեծ են։ Միայն վերևի մասում լավ լուսավորություն ունեցող պտուղները, որոնք մաքուր են լինում, չափի մեջ են լինում, գույնն ու տեսքը տեղն է լինում, իսկ ներքևի մասում արդեն բերքը փոքր է լինում, հիվանդություններն են շատ լինում։

Գագիկ Սարդարյան։ Մենք կառավարությանը ծրագիր էինք ներկայացրել, որ 5 տարվա ընթացքում 6000 տոննա բարձրորակ, նոր, եվրոպական տիպի պանիրների արտահանում ապահովեն, որովհետև շուկան կա Ռուսաստանում ու այլ երկրներում։ Ու դրա հետ կապված` գանք հասնենք այն գյուղացիական տնտեսություններին, որոնք 3-4 կով ունեն, իրենց օգնենք, որ նոր տիպի ֆերմաներ ունենան։ Ծրագիրը կընդգրկեր պանիր արտադրողներին ու արտահանողներին, սակայն արդյունքում էլի ինչ-որ կիսատ բան արվեց, և ես անցած օրը տեղեկացա, որ Հոլանդիայից հատուկ կաթի պրոտեին է ներկրվում (փոշի), որով պանիրներ են արտադրվում Հայաստանում ու արտահանվում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այո, գյուղացուն չենք կարողանում ոտքի կանգնեցնել, իսկ մինչև գյուղացին մեջքը չուղղի, ոտքի չկանգնի, մեզ մոտ գյուղատնտեսությունը դատապարտված է։ Չենք ունենա ճիշտ մոտեցում, գյուղացին կձախողի, գյուղացին ապրանք չի տա։ Լավ, ինչքա՞ն մեծ, 200 կով, 300 կով։ Իսկ մարդիկ, ովքեր աշխատում են, չարչարվում են, իրենց, չգիտեմ ինչու, միշտ չի հասնում։

Գագիկ Սարդարյան։ Մեր ամսագրի նախորդ համարում Հնդկաստանի օրինակն էինք բերել. տեսեք, այդ երկիրը 230 միլիոնից ավելի ֆերմերներ ունի, որոնց միջին հողատարածքը 1 հեկտարից պակաս է, ու գնալով պակասում է, որովհետև բնակչությունն աճում է։ Բայց, միլիարդից ավելի ազգաբնակչություն ունեցող երկիրը ոչ միայն սննդամթերքով է ապահովել իրեն, այլև 38,5 միլիարդ դոլարի սննդամթերք է արտահանում ավելի քան 100 երկիր։Այդ թվում` մրգեր, որոնք արտադրվում են փոքր հողակտորների վրա։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մենք որ հայկական ծիրանի տնկիները տարանք Հնդկաստան, միջպետական համագործակցության շրջանակներում, մի տարի հայկական ծիրանի փառատոն արեցինք, հնդիկներն էլ էին եկել. տեսան մեր ծիրանը, ցանկություն էին հայտնել, որ իրենք էլ ունենան։ Անմիջապես ինձ կանչեցին, տարածքները նայեցինք, ընտրեցինք, որովհետև ուզում էին միանգամից մեծ քանակությամբ գնեին, տանեին բաժանեին իրենց ժողովրդին։ Գնացինք, տարածքներն ընտրեցինք, ծիրանը տարանք, տնկեցինք, իրենց մոտ` հյուսիսային մասերում, գնացինք տեսանք, որ ցածրորակ ծիրաններ են ստացել, բայց ամեն ինչից եկամուտ էին ստանում։ Մի մեծ գերազանց գործարան էր, ծիրանի հյութ էր արտադրում, կորիզից յուղ էին արտադրում անմիջապես։ Ու այդ տարածքի գյուղերի բնակիչները կապված էին դրա հետ։ Հայաստանը կարող է դառնալ ծիրանի տնկի արտահանող երկիր։

Գագիկ Սարդարյան։ Պարոն Հովհաննիսյան, եթե այսպես նայենք, մենք ծիրանի օրինակով շատ լավ ցույց տվեցինք` ինչ չի արվում, ու ինչ կարելի է անել, զարգացնել՝ 20,000 տոննայից հասնելու 10 անգամ ավելի՝ 200,000 տոննայի ընդամենը 10 տարվա ընթացքում։ Որ նայենք գլոբալ, Հայաստանի համար այգեգործության հիմնական խնդիրները որո՞նք են։ Ասենք, 2-3 խնդիր, որոնք այսօր չեն թողնում, որ զարգանա պտղաբուծությունը։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Խնդիրները հիմնականում գալիս են շուկայից։ Էլի բախվում ենք շուկա ու պտղի որակ խնդիրներին։ Այստեղ բաց տեղ ունենք։ Շուկան ամեն դեպքում չկայացած է, չկազմակերպված։ Եթե մենք պատկերացնենք միայն ռուսական շուկան ու կենտրոնանանք դրա վրա, ուրեմն դատապարտված ենք, որովհետև հիմնականում այնտեղ էլ, որակը՝ «դե ծախվում է էլի», բայց այն պտուղը, որը հանում ենք շուկա, եվրոպական կամ այլ երկրների չափանիշներին չի համապատասխանում։ Մենք պետք է կարողանանք դուրս գալ արաբական շուկա, դա էլ ճանապարհի հարց է։ Այս վերջին տարիներին երևում է Էմիրաթներում շուկայի աշխուժություն, բայց մի քիչ ավելի բարձրարժեք պտուղների առումով, որովհետև ինքնաթիռով է տեղափոխվում, բայց այդ շուկան կա, ինքը հետևից արաբ ներդրողներ բերեց Հայաստան: Հիմա շատ եկածներ կան հիմնականում Աշտարակի տարածաշրջանում. հողեր են գնել, այգիներ են դնում։ Իրենք այդպես տեսան, որ մեր միրգը լավն է, եկան այստեղ, ու հիմնականում ասում են` արտադրենք, տանենք մեզ մոտ: Իրենց երկիրը խնձոր, սալոր, ծիրան չունի։ Եվ ինչու ոչ նաև եվրոպական շուկա. եվրոպական շուկայում էլ ամեն ինչ կա, շատ մրգեր կան, բայց մերը չկա, ինչու՞։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն, եթե մենք մնանք ռուսական շուկայի հույսին, մենք արտադրելու ենք անորակ պանիր, անորակ ծիրան ու այդ անորակության մակարդակը մնալու է նույնը, ինչպես որ 30 տարի մնացել է։ Եթե մենք թիրախը ուղղենք եվրոպական, արաբական շուկաներ, որտեղ մրցակցություն կա, մեր արտադրությունը, տեխնոլոգիաները, ամեն ինչը միանգամից փոխվելու է։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ամեն ինչի որակը կզարգանա, կփոխվի: Եվ նոր տեսակներ, և պահանջարկի հետ քայլելու նոր ապրանքանիշ, իսկ արդեն պահանջարկից ելնելով` մեզ մոտ էլ կբարձրանա վերամշակման որակը։

Գագիկ Սարդարյան։ Վերջերս առիթ եղավ` ծանոթացա հերթական նոր ռազմավարությանը. ամեն 3-4 տարին մեկ նոր նախարար է գալիս, նոր ռազմավարություն է մշակվում, բայց հիմնականում, որ նայում եմ, նույն բաներն են գրված՝ լավ ցանկություններ են, որոշակիություն չկա, թե` մենք եկել ենք, ոչ թե 20,000 տոննա, այլ 50,000 տոննա ենք արտահանելու ծիրան, կամ, մենք ոչ թե Ռուսաստան ենք արտահանելու, թողնենք Ռուսաստանը, այլ մեր նպատակն այն է, որ 5,000 տոննա Եվրոպա արտահանենք։ Այդպիսի թվեր ու այդպիսի մտածելակերպ գոյություն չունի, իսկ դա նշանակում է, որ մենք դատապարտված ենք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ոչինչ էլ չի փոխվելու, եթե մենք շարունակենք այդ քաղաքականությունը, շարունակենք այդպիսի աջակցությունը, ռազմավարության իրագործումը։

Գագիկ Սարդարյան։ Հատկապես հիմա էլ, որ ուզում ենք հասկանալ, թե ուր է գյուղատնտեսության գծով պատասխանատու մարմինը, փնտրում ենք, չենք կարողանում գտնել, անունն էլ չկա, ասենք` կարող էր ինչ-որ տեղ գոնե անունը մնար։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մասնագետ էլ, կարծում եմ, չկա։ Ես վերջին մի քանի ամսում չեմ էլ շփվել, չգիտեմ` այս փոփոխություններից հետո մասնագետ մնացե՞լ է, թե՞ չի մնացել։ Բայց տա Աստված, հույս ունենանք, որ կաշխատեն։ Փորձը ցույց է տալիս, որ միշտ էլ, ձեր ասածի պես, գալիս են, փորձում են իրենցով անեն ՝ «սենց կլինի, լավ կլինի, մենք այս ենք անելու», բայց դատարկ է, ոտքեր չունի, որ քայլի, ինչպես որ, ասենք, մեքենա է, որի անվադողը ծակ է, ո՞նց կգնա, ու՞ր կգնա։ Հիմա տեսեք, ամենաբարձր, լավագույն սորտերն են։ Ես սելեկցիոն նպատակով բերում եմ լավագույն սորտերը, այստեղ այս պահին իմ սելեկցիայի համար ունեմ և՛ Ամերիկայից, և՛ Հարավային Ամերիկայից, և՛ Եվրոպայից, էն ամենավերջին սելեկցիայի ծիրանները, որպեսզի խաչասերենք մեր ծիրանի հետ, մեր ծիրանի գույնը փոխենք: Իտալացիների հետ աշխատում ենք, որ սեպտեմբերին հասունացող ծիրան լինի, այդ ծիրանին կարմիր գույն տանք, որ Եվրոպայում պահանջարկ ունենա, վաճառվի։

Մենք Եվրոպա չենք կարողանում շատ բան արտահանել՝ կապված լաբորատոր չափանիշների հետ: Շատ կարևոր է, որ մենք ներդնենք GAP (ճիշտ գյուղատնտեսական պրակտիկա) համակարգը, որը նաև մեզ համար է լավ։ Ճիշտ է, շուկան այս պահին չի պահանջում, բայց գալու է ժամանակ, որ ասելու է` չկա, հետ տար քո ապրանքը։ Թեկուզ ռուսական շուկան. շուտով նրանք էլ նման պահանջ կդնեն: Այնպես որ, մենք դրան էլ պիտի պատրաստ լինենք, դա էլ պիտի մտցնենք մեր մշակույթ, գյուղատնտեսություն։ Խնդիրները պիտի ձեռքից բռնենք ու տանենք, շուկաների հարցերը կարգավորենք․․․ Չգիտեմ… Ժողովուրդը կաշխատի. գյուղացին աշխատող է։ Մենք որ ասում ենք` թամբալ է, չի աշխատում, այդպիսի բան չկա։ Եթե ինքն իմանա, որ եկամուտ է ունենալու, աշխատելու է։

Գագիկ Սարդարյան։ Անդրադառնամ այդ հարցին, թե մեզ մոտ չեն աշխատում, չեն սիրում աշխատել: Ես հիշում եմ, թե սեփականաշնորհումից հետո ինչ եռանդով էր ժողովուրդն աշխատում։ Մինչև այդ, ես սովխոզում աշխատում էի. նոր էի ավարտել եկել, ֆերմայում էի աշխատում։ Մեր խոտի հունձը սովխոզում 3 ամիս էր տևում։ Ռայկոմը գալիս էր բրիգադներով, կոմսոմոլը, ռելեի գործարանը, ուրիշ գործարաններ։ Սեփականաշնորհումից հետո ամբողջ այդ տարածքները 1-2 շաբաթում էին հնձում ու 10 անգամ ավելի էժան բերում հասցնում էին գյուղ։ Արենի գյուղը սկսեց բրինձ արտադրել։ Բայց երբ գյուղացիները տեսան` իրենք մենակ են մնացել, որ իրենց ապրանքը չի իրացվում, և ոչ մեկը հետաքրքրված չէ դրանով, սառեցին, կորավ ոգևորվածությունը։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հետո, տեսեք, ասում են` գյուղատնտեսությունը մեր երկրի բանը չէ, մենք բարձր տեխնոլոգիաներ ենք կիրառում․․․ Հա, էլի բարձր տեխնոլոգիան առաջ թող գնա, ո՞վ բան ասաց, բայց գյուղացին ի՞նչ անի, որ ինքը ապրում է գյուղում, ունի հող, ինքր պիտի այդ հողը մշակի։ Այդ գյուղացին չի կարող իր կովը, հողը, այգիները թողնի ու զբաղվի բարձր տեխնոլոգիաներով։ Չենք էլ ասում` քաղաքը դատարկենք, տանենք լցնենք գյուղ, գյուղատնտեսությամբ թող զբաղվեն… Քաղաքները թող զբաղվեն… IT-ն թող անի իր գործը, բայց դա ինչ կապ ունի, ասենք, Խնձորուտում ապրող գյուղացու հետ։

Գագիկ Սարդարյան։ Ինձ թվում է` մեր ղեկավարությանը դրսից մարդիկ ասել են, որ զարգացած երկրներում գյուղատնտեսությունը 2-3% է, բայց դա չի նշանակում, որ մենք այդ 2-3%-ին պիտի հասնենք գյուղատնտեսությունը ոչնչացնելով…. Թող առևտուրը զարգանա, տուրիզմը զարգանա, բայց ոչ` գյուղատնտեսության հաշվին:

Պարոն Հովհաննիսյան, ձեր ասածները անելու համար գիտելիք է պետք, որը պիտի գնա հասնի նաև գյուղացուն, ու ինքն էլ մտածի ճիշտ ձևով ամեն տարի ներդրումներ անելու ու այդ ներդրումները ճիշտ ուղղորդելու մասին։ Այդ տեղեկությունը, գիտելիքը, ինչպե՞ս պիտի հասցվի գյուղացուն։ Այն համակարգերը, որոնք ստեղծվել են այդ ամենը հասցնելու, կարծես թե չեն կարողանում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ինչու չաշխատեց` ես այդպես էլ չհասկացա: Երևի թե փոքր ֆինանսավորումն էր․․․ Լուրջ բան չարեցին․․․ Թեկուզ, ասենք, մի տեղ, ասենք, մեկ մարզում կազմակերպեին, մյուս անգամ` մյուս մարզում․․․ Լուրջ ուսուցում կազմակերպեին, դաշտային ուսուցումներ կազմակերպեին, պրակտիկ բաներ անեին։ Ես, օրինակ, այստեղ տարին 2-3 անգամ ասում եմ` բաց դռների օր է, ով ցանկանում է, այստեղ մի 4-5 գյուղից 40-50 ֆերմեր միշտ գալիս են։ Գալիս են, ցույց ենք տալիս, ասում ենք՝ ինչ է, ոնց է, սրա առավելությունը որն է, ինչ մենք պիտի անենք։ Այդ մարդիկ նայում են, ուրախանում են, բայց գնում տեսնում են` իրենք ի վիճակի չեն։ 50,000 դոլարի կարգի ներդրում է, եթե հաշվենք կարկտապաշտպան համակարգ, կաթիլային ոռոգումը․․․ Ջուրն ինչ ջուր է։ Ջուրը միշտ մեր ժողովրդի համար խնդիր է. երբեք նորմալ տեղ չի հասնում, ժամանակին չի հասնում։ Տեսեք, այս ծառը, որ դնում ենք, ինքը մազարմատների փունջ է, արմատները բաղկացած են 2 մասից՝ կլանող և փոխադրող։ Եթե համապատասխան խոնավություն չի լինում, կլանող արմատներ են առաջանում, հետո վերափոխվում են փոխադրողի և նոր կլանող արմատներ չեն առաջանում, բնականաբար, իրենք հողից չեն վերցնում տան ծառին համապատասխան ջուրը, սննդանյութերը, միկրոտարրերը։ Ծառը կանգնած է, նայում ենք` շատ լավ վիճակում է, կանաչ է, բայց բերք չի տալիս, պտղաբողբոջներ չի առաջացնում հաջորդ տարվա համար։ Դրա համար մենք խնձորի գերինտենսիվ, ցանկացած պտղատեսակի ինտենսիվ այգիները ջրում ենք ամեն օր։

Օր կարող է լինի` 1 լիտրով ջրենք, օր կարող է լինի` 5-10 լիտրով, բայց ամեն օր այդ խոնավությունը մենք պահում ենք, որպեսզի ակտիվ աշխատանքը, արմատների վերարտադրությունը միշտ լինի, որպեսզի ծառը բոլոր սննդանյութերն ունենա, կարողանա իր պտուղն էլ մեծացնի, հաջորդ տարվա համար էլ արտադրի հասուն կազմավորված պտղաբողբոջները, որ էլի բերք ունենա։ Սա է խնդիրը, որ մենք ջուր չենք ունենում, ջուրը մի հատ բերեցինք, հասցրինք ծառին, կտրեցինք, չորացրինք մի շաբաթ… Հետո արդեն մի ամիս պիտի աշխատենք դա հետ բերելու համար, այդ մի ամիսն էլ, որ աշխատենք հետ բերելու համար, արդեն աշուն է գալիս, էլ պետք չէ: Ջուրն է շատ լուրջ խնդիր, չգիտեմ` ինչու է թանկ նստում, ոնց չի հասնում։

Այստեղ անհամապատասխանություն կա, մի բան կա, որը պետք է գտնենք։ Եկեք գյուղերում այնպես դարձնենք, ինչպես որ խմելու ջուրն է. մարդ բացում է փականը, ջուրը գալիս է։ Ոռոգման ջուրն էլ թող այդպես լինի. բացի իր փականը, ֆիլտրած մաքուր ջուրը գա, ցուցիչը դրված լինի, վճարի։ Հիմա ես իմը դրել եմ, ցուցիչն էլ եմ դրել, ինձ համար եմ դրել, ուրիշի համար չեմ դրել, որովհետև խորքային հոր է, ես միացնում եմ, հոսանքի գումար եմ տալիս, շատ թանկ, և ջրում եմ։ Նույն ձևով կարող է լինել ամբողջ ոռոգման համակարգը… ֆիլտրերն ամեն տեղ դրած, գծերը քաշած․․․ Իրենից բան չի ներկայացնում, օգնենք, դնենք, մարդը թող անի, բույսին հասցնենք։ Տեսեք առավելությունը. մարդիկ, որ ասում են ջրի խնայողություն ․․․․ Տեսեք իմ բույսերը. 200,000 բույս նույն վայրկյանին նույն քանակությամբ ջուր են ստանում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Սորտերը Եվրոպա պետք է իրենց անուններով արտահանենք, հենց այնպես չպետք է արտահանենք։ Մի անգամ Իտալիայում խոսում էինք, ասացի մենք էլ ունենք․․․ Ընկույզ ունենք, մեզանից էլ գնեք։ Ասաց` գնենք, բայց ի՞նչ սորտ է, ես էլ ի՞նչ ասեի, ասեի Աշտարակի՞, թե՞ Գառնիի, թե՞ Եղեգնաձորի ․․․ Սորտի անուն է մարդն ուզում իմանալ։ Այսօր աշխարհում կա, ասենք թե, 5 սորտ՝ մեկն ամերիկյան, մնացածը ֆրանսիական, իհարկե, ընկույզի շատ հայտնի սորտերը Ֆրանսիայից են եկել՝ Շանգլեր, Ֆերնետ․․․․ այդ կարգի անուններ, ու որ ասում ես, արդեն ինքը գիտի։ Խանութում նայել եմ. սորտից կախված` գինը շատ է տատանվում, սորտն արդեն արժեք ունի։ Հիմա տեսեք, մենք վաղը մյուս օրը պետք է արտահանենք. ի՞նչ սորտ է, այդ սորտը ո՞րտեղ է գրանցված` չունենք, չգիտենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Նույնն է, ինչ մեքենա վաճառենք, անունը չասենք, չիմանանք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հետո ես մտածեցի` էս ուր եմ մտնում, հիմա որ ուզենանք հավաքել, 2 պարկ նույն ընկույզից չի լինի հաստատ, որովհետեւ մերը միշտ սերմնաբույսեր են. շեղում են տալիս։ Նաև այսպիսի մի խնդիր ունենք, ընկույզի թեմայով այսօր մարդիկ շատ են հետաքրքրված, արդեն մի 10 տարի է, բայց խաբվում են ու խաբվում, այդտեղ էլ պատրաստ չեն, այսինքն` գյուղացին էլ պատրաստ չէ, մատակարարն էլ պատրաստ չէ, տնկի արտադրողն էլ պատրաստ չէ, չի կարողանում ներկայացնել, թե ինչի մասին է խոսքը։ Ասում է` շատ լավն է, այսքան ծառ է, 50 կիլոգրամ․․․ Ախր դա հնարավոր չէ, դու այդ մարդուն ո՞նց ես խաբում․․․ 2 գյուղացի, կիսագրագետ. որ անգրագետ լինեին, դեռ լավ է, բայց կիսագրագետ, ինչ-որ մի տեղից բան են գտել, ցանում են, հանում են ու վաճառում:

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` դա էլ է խնդիր։ Ով ասես` տնկի է արտադրում ու վաճառում: Ինպրե՞ս կարելի է այդպես անել, այդ դաշտը պիտի կարգավորվի, չէ՞։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ինձ զանգել է մեկը, ասում է` ինձ ցածրաճ ծիրանի շիվ տուր, ուզում եմ ցածրաճ ծիրանի տնկիներ արտադրեմ ու արտահանեմ։ Ասացի` դու մասնագետ չես ոնց որ, բայց գոնե մասնագետ ունե՞ս․․․ Ասացի` չունեմ, չեմ տա շիվ։ Ասաց` ի՞նչ կլինի, ես մանկուց երազել եմ` տնկարան ունենամ, օգնիր… Ես ասացի` ինչքան ես հիշում եմ, մենք մանկուց երազում էինք` օդաչու դառնայինք, տիեզերագնաց, էդ դու ո՞նց երազեցիր` տնկարան ունենաս։

Գագիկ Սարդարյան։ Իսկ չե՞ք կարծում, որ այս տնկարանները պետք է հավաստագրվեն։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Իհարկե, պիտի հավաստագրվեն։

Գագիկ Սարդարյան։ Ինչ-որ պահանջներ դրվեն, հստակ։ Որ փողոցով անցնում ես, տնկի են վաճառում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Կամուրջի տակ վաճառում են, ասում է`ի՞նչ ես ուզում, քեզ ի՞նչ է պետք: էն որ ասում են «կարտերից սևն ես սիրո՞ւմ, թե՞ սպիտակը»․․․ Վերջը, բերում հասցնում է նրան, որը ինքը տեսել է, որ հանի տա. կարմիր կեռաս ես ուզում, կարմիրն է, սպիտակ ես ուզում, սպիտակ է, բայց այդ մարդը որտեղից է բերել, ինչ է արել` պարզ չէ։ Տեսեք, ես ներմուծել, բերել եմ, միատարր, տեսեք` ինչքան լավն է, այսպիսի բան չկա, շատ քիչ է պատահում։ Օրինակ, ես շատ տնկարաններ եմ գնացել՝ արտասահմանում` Եվրոպայում, բայց այսպիսի բան չեմ տեսել՝ համաչափ, համասեռ, մաքուր։ Ինքը պիտի գա, կապված լինի տնկարանի հետ, գա առողջությունը տեսնի․․․։ Այսօր ով ասես` ծառ է ներկրում, ու մի ահավոր վիճակ է։ Աշտարակում բերել են 25 հեկտար, իբր, ինտենսիվ այգի են հիմնել։ Ռուսաստանից է ներդրողը…. Ծառերը ներկրեցին դրսից, զանգեցին, գնացի, տեսնեմ` արմատային քաղցկեղ է, որը մեր հանրապետությունում չի էլ եղել․․․ Լավ, ասում եմ, դու քո մասին չես մտածում, գոնե ժողովրդի մասին մտածի։ Սա կարտոֆիլի պալարների նման արմատները ամբողջությամբ փակում է, ծառը չորանում է, 3 տարի հետո իր մոտ չի լինելու. ավազային հողերում` մի քիչ շուտ, ծանր հողերում` մի քիչ ուշ։ Իրեն ասացի, որ ամբողջ Իտալիայի տնկարարների համակարգում ինձ ծանոթ մարդիկ են. կարող եմ կանչել իրենց, թող նայեն տեսնեն ինչ է, սա վառենք վերացնենք, թող քեզ նորը տան, կամ քո գումարը տան։ Հիմա այդ հիվանդությունը մտավ մեր երկիր։

Բայց այգեգործության ճիշտ զարգացման ձևը մենք պիտի դնենք, պետությունը պիտի ցանկանա, որ այգեգործությունը զարգանա, մեր պտուղների անունները թնդան և՛ Ռուսաստանում, և՛ Եվրոպայում, և՛ Արաբական շուկայում․․․ Մենք էլ պիտի հպարտանանք, կառավարությունը պիտի ասի` տեսա՞ր` ես ինչ արեցի, որ մեր անունը ամբողջ աշխարհում թնդում է։

Գագիկ Սարդարյան։ Ամբողջ աշխարհում այդպիսի օրինակ չկա, որ առանց պետության օգնության զարգացած գյուղատնտեսական երկիր լինի։ Իսրայելը վերցնենք, Ամերիկան վերցնենք, Կանադան վերցնենք, Եվրոպան վերցնենք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Եթե չենք կարողանում, սուղ են միջոցները (ռազմական և այլ ծախսեր ունենք), գոնե մի ոլորտի ուղղենք, ու կարող է մեկը հայտնվի, ցանկություն հայտնի այդ օրինակով ինքն էլ մյուս ոլորտն ուղղի, ինքն էլ ասի` ես այստեղ եմ ներդրում անում։ Հնարավոր է չէ՞, բայց բերեք մի գործը մենք անենք, տանենք մինչև վերջ հասցնենք, ճանապարհը բացենք, Եվրոպայի ճանապարհը բացենք մեր պտղի համար։ Գնանք, դուռը թակենք, ասենք` այսպիսի խնդիր ունենք, մերը շատ լավն է, տանենք, թող փորձեն: Ես պատրաստ եմ` իմ բերքահավաքն անեմ, ինչքան էլ կլինի, ես պատրաստ եմ 1 տարի հրաժարվել եկամուտից, տանեմ` իրենք փորձեն, համը տեսնեն, հետո արդեն հասկանան։

Գագիկ Սարդարյան։ Շատ հաճելի էր, իմ մտքում շուտվանից կար այս հարցազրույցն անցկացնել, շատ կարևոր է, որ ձեր ասելիքը սեղմված հասցնենք տեղ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ես էլ եմ շնորհակալ.․․ Իհարկե, շատ են եղել կազմակերպություններ, որ ինչ են արել, ինչպես են արել.․․ Բայց ինչքան ես հիշում եմ, դուք էլ մի բան զարգացրել եք, մի բան տեղ հասցրել եք։

Գագիկ Սարդարյան։ Մեր կարգախոսն այն է եղել, որ մի հետք թողնենք գյուղատնտեսության մեջ, որ մեզնից հետո եկողն ասի` այ, այս բանը արել են։