• Թուրքիան աշխարհի 7-րդ գյուղատնտեսական արտադրողն է: Պնդուկի, շագանակի, ծիրանի, թզի, ձիթապտղի, թեյի, կեռասի, ծխախոտի ամենամեծ արտադրողներից և արտահանողներից մեկն է աշխարհում:
• Ինքնաբավ է իր գյուղատնտեսական արտադրանքով, նաև համարվում է աշխարհի 10 գլխավոր սննդամթերք արտահանողներից մեկը:
• Արտադրում է 130 տարբեր գյուղատնտեսական սարքեր, որոնք արտահանվում են ավելի քան 120 երկիր տարեկան $734.15 միլիոն շրջանառությամբ:
• Համաշխարհային բանկի խմբի ամենամեծ միջին եկամտի վերին  սահման ունեցող գործընկերներից է և համարվում է աշխարհի 17-րդ ամենախոշոր տնտեսությունը:

 Պատմականորեն Թուրքիայի գյուղատնտեսությունը փակ և մեծապես պաշտպանված համակարգ է եղել, և տարիներ շարունակ գնային պրոտեկցիոնիզմը գյուղատնտեսության քաղաքականության կարևոր մաս է կազմել:

Պետական ձեռնարկությունները և կոոպերատիվները պարտավորված էին արտադրողներից գնել գյուղատնտեսական ապրանքներ՝ պետության կողմից սահմանված գներով: Շուկաները նույնպես պաշտպանված էին ներկրման սակագներով: Գյուղատնտեսական քաղաքականությունը չարաշահվում էր քաղաքական գործիչների կողմից, ովքեր ավելի հետաքրքրված էին ձայների հավաքագրմամբ, քան որևէ հաստատուն համակարգի ստեղծմամբ: Գործող համակարգը, որը կոչված էր զարգացնելու ոլորտը, խոչընդոտում էր զարգացումը:

Գյուղատնտեսության սխալ կառավարումը խաթարում էր այն գյուղատնտեսական ապրանքների արտադրությունը, որոնք մրցակցային առավելություն էին ներկայացնում Թուրքիայի համար: Սուբսիդավորվում էին ոչ արդյունավետ տեխնոլոգիաները:

Նախորդող գյուղատնտեսական քաղաքականության ակնհայտ ձախողումները, ինչպես նաև միջազգային պարտավորեցումները սկիզբ դրեցին բարեփոխումների ձևավորմանը և իրականացմանը, որոնք կյանքի կոչվեցին 1980-ական թվականներին:

Տուրքերը նվազեցին, գները ազատականացվեցին, և ֆինանսական բոլոր շուկաները մատչելի դարձան: Արդյունքում, առևտուրը զարգացավ, և ներկրումն աճեց: 1980-1990 թթ. ժամանակահատվածում ներկրումն աճեց 6-ից 30,  իսկ արտահանումը՝ 6-ից 17 տոկոսով:

2001-2008 թթ. Գյուղատնտեսական բարեփոխման ծրագրի հիմնական նպատակը շուկայամետ գյուղատնտեսության զարգացումն էր: Աջակցությունը սկսեց տրամադրվել անմիջապես ֆերմերներին և արտադրողներին: Մասնավորեցման լայնածավալ ծրագիրը նվազեցրեց պետության ներգրավումը գյուղատնտեսության բնագավառում: Միջին ձեռներեցների առաջմղումը նոր խթան հանդիսացավ Թուրքիայի տնտեսության համար:

2002-2012 թթ.  ծայրահեղ աղքատությունը նվազեց 13-ից մինչև 4.5,  իսկ աղքատությունը` 44-ից  21 տոկոս:  Զգալիորեն բարելավվեց նաև առողջապահության, կրթության և հանրային ծառայությունների հասանելիությունը բնակչության նվազ ապահով խավերին: Թուրքիայում ստեղծվեց 6.3 միլիոն աշխատատեղ, և դա նաև կանանց մասնակցության շնորհիվ:

Այսօր ԵՄ-ն Թուրքիայի ամենախոշոր տնտեսական գործընկերն է, որի հետ առևտուրը կազմում է երկրի արտաքին առևտրի ծավալի շուրջ 40 տոկոսը: Թուրքիան մեծ օգուտ է քաղել ԵՄ-ի հետ ինտեգրման գործընթացից՝ ինչպես ներմուծման և արտահանման ծավալների աճի, այնպես էլ ֆինանսավորման հասանելիության առումով: Ամեն տարի կառավարությունը ծախսում է 2 միլիարդ ԱՄՆ դոլար  գյուղատնտեսության  խթանման նպատակով:

Թուրքիայի կառավարությունը թիրախ է սահմանել  մինչև 2023 թվականը  դառնալ աշխարհի 5 առաջատար գյուղատնտեսական արտադրողներից մեկը:

Հայաստան Թուրքիա համեմատական

Աղբյուր՝ CIA Factbook

Նպատակն է մինչև 2023 թվականը ունենալ հետևյալ արդյունքները

• 150 միլիարդ դոլար արժողությամբ համախառն գյուղատնտեսական արտադրանք
• 40 միլիարդ դոլար արժողությամբ գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանում
• 5 միլիոն /այժմ 5.4 միլիոն/ հեկտար ոռոգելի հողատարածք
• դառնալ առաջինը ձկնաբուծության ոլորտում

     Խթանման պետական ծրագրեր

• Սարքավորումների ներկրման դեպքում մաքսատուրքերից ազատում
• Սարքերի և տեխնոլոգիաների (ներքին արտադրության և ներկրվող) ձեռքբերման

դեպքում ավելացված արժեքի հարկից ազատում

• Էներգիայի գների նվազեցում
• Սոցիալական ապահովության վճարների նվազեցում
• Ցածր տոկոսադրույքով կամ առանց տոկոսի երկարատև վարկերի  տրամադրում
• Շուկայահանման աջակցություն

Կաթի  արժեշղթան

Թուրքիայում կաթի արտադրությունը  երկակի կառուցվածք ունի:

Առկա են մեծ ֆերմաներ, որոնք ունեն 100 կով և ավելին, և կան բազմաթիվ փոքր ֆերմաներ, որոնք հիմնականում գոյատևման կարիքներն են հոգում: Մեծ ֆերմաները գտնվում են Թուրքիայի արևմտյան, փոքրերը՝ արևելյան և հյուսիսային հատվածներում:

Այն ֆերմաները, որոնք գտնվում են վերամշակման գործարանների տարածքում, շատ արագ զարգացում են ապրել: Եվ դրանք կաթի որակական հատկանիշներով մոտ են եվրոպական չափորոշիչներին:

Ֆինանսական աջակցությունը տրամադրվում է անմիջապես ֆերմերային տնտեսություններին: Գործում են երկարատև և ցածր տոկոսադրույքով վարկեր,  և  ներդրումները  կարող են սուբսիդավորվել մինչև 50 տոկոս: Կաթ արտադրող ֆերմերներն օգտվում են սուբսիդավորման մի շարք ծրագրերից:

Ֆերմերին տրամադրվում է կերի գնի 25-30 տոկոսը: Երինջների ձեռքբերման և աճեցման համար ֆերմերին տրվում է կենդանու արժեքի 30 տոկոսը: Նաև հավելավճար է տրվում, եթե կաթը հանձնվում է գրանցված վերամշակման արտադրամասերին:

2006 թվականից ի վեր 50 տոկոս դրամաշնորհ է տրամադրվում ֆերմերներին՝ կենդանիների ապահովագրության նպատակով:

Վարկային համակարգը նույնպես բազմաթիվ արտոնություններ է տրամադրում գյուղատնտեսական գործունեության ծավալման համար: Մեծածավալ ներդրումային ծրագրերի դեպքում տրամադրվում են մինչև զրո տոկոսադրույքով վարկեր:

Այնուհանդերձ, Թուրքիայում կաթի որակի խնդիրը դեռևս լուծված չէ:

Ոչ ֆորմալ ճանապարհով մեծ քանակությամբ կաթ է  վաճառվում, որն անվանում են “փողոցի կաթ”։ Այն չի համապատասխանում սանիտարական նորմերին և կարող է ցածրորակ լինել :

Սակայն կառավարությունը քայլ առ քայլ լուծում է տալիս խնդրին և չի արգելում վաճառքը,  քանի որ այն եկամտի աղբյուր  է բազմահազար մարդկանց համար:

 Չրագործություն

Թուրքիան ծիրանաչրի, չամիչի և թզի չրի  ամե­նախոշոր արտադրողն ու արտահանողն է աշխարհում:

Չորամրգի արտահանման ծավալները գերազանցում են 1 միլիոն տոննան, որի շրջանառությունը կազմում է մոտ 1.5 միլիարդ դոլար:

Թիրախ է սահմանվել մինչև 2023 թվականը արտահանման ծավալները հասցնել 5 միլիարդ դոլարի:

Լայնածավալ պետական աջակցություն է տրամադրվում այգիների հիմնման և չրագործական տեխնոլոգաների ներդրման, ինչպես նաև չորամրգի շուկայահանման ուղղությամբ:

Թուրքիայում չորամրգի արտադրությունը երկու փուլ է անցնում: Մրգերը սկզբնական ջրազրկման են ենթարկվում արևի տակ, որից հետո հանձնվում են վերամշակողներին, և իրականացվում է երկրորդ՝ լվացման փուլը, այնուհետև տեսակավորման, չափավորման և փաթեթավորման գործընթացը: Մրգի կորիզից մինչև ամենափոքր և անհրապույր չիրը  վերամշակման տարբեր գործընթացներով է անցնում: Արտադրական  ամբողջ շղթան համապատասխանում է սննդի անվտանգության միջազգային չափորոշիչներին:

Շուկաներ ներթափանցելու նպատակով չորամիրգ արտահանողներին աջակցություն է տրամադրվել ՎՎՀԿԿ (HACCP) ISO չափորոշիչների միջազգային հավաստագրերի ձեռքբերման հարցում:

Թուրքական չիրն արտահանվում է ավելի քան 100 երկիր: Արտահանման մոտ 60 տոկոսն ողղված է Եվրոպական Միություն:

Արտահանման ծավալների կայուն քանակն ու որակը պահպանելու նպատակով չրարտադրողներն ամեն տարի պահեստավորում են լրացուցիչ քանակություն, որի համար առկա են պահեստավորման միջազգային չափորոշիչներին համապատասխանող պայմաններ:

Առատ բերքի տարիներին չորացվում է մեծ քանակությամբ միրգ: Միջին չափի չրարտադրողը մոտ 50 տոննա չիր է պահեստավորում, որպեսզի անկախ եղանակային անբարենպաստ պայմաններից կարողանա պահպանել իր շուկաները:

Թուրքիայում աճում է ավելի քան 1200 տեսակի տեղական խաղող: Խաղողի տարեկան միջին արտադրությունը կազմում է 2.5 միլիոն տոննա:  Գերակշռողը Սուլթանա տեսակն է, որն արտադրվում է  չամիչի համար: Արտադրության 60 տոկոսն  անկորիզ խաղողն է:

Թզի չրի արտադրությունը  կազմում է 45-60 հազար տոննա: Թուրքիան համարվում է թարմ և չորացված թզի չրի ամենամեծ արտադրողն աշխարհում:

Ծիրանի և ծիրանաչրի արտադրության բնագավառում Թուրքիան նույնպես առաջատարն է: Տարեկան արտադրվում է 650.000 տոննա ծիրան և ավելի քան 84.500 տոննա չիր: Աշխարհում սպառվող ծիրանի 20 տոկոսը և ծիրանաչրի 80 տոկոսը թուրքական է:

1985 թվականից ի վեր մեծ աճ է արձանագրվել օրգանական չորամրգի արտադրության բնագավառում:

Թուրքիայի օրգանական սեկտորի մոտ 45 տոկոս մասնաբաժինը չորամրգի արտադրությանն է:

Ծիրանաչրի 15 տոկոսը, թզի չրի 20 տոկոսը և չամի­չի 5 տոկոսը օրգանական հավաստագրված է:

 Վերջին զարգացումները

Ըստ գնահատականների` 2015 թականին աճի տեմպն ավելացել է 4.2 տոկոսով, որը կանխա­տեսվածից բարձր էր։  Չնայած սպառողների վստա­հության աստիճանի նվազմանը և ընտրություններով պայմանավորված քաղաքական անորոշությանը` մասնավոր սպառումը դարձավ աճի գլխավոր շարժիչ ուժը:

Արտահանման ծավալները կտրուկ նվազեցին ԵՄ երկրների պահանջարկի կրճատման,  Ռուսաստանում տնտեսական ճգնաժամի և Միջին Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում աշխարհաքաղաքական զարգացումների հետևանքով: Սակայն փոխարժեքի իրական արժենվազումը խթանեց անցումը ներմուծված ապրանքներից դեպի տեղական արտադրանքը, ինչը 2015 թվականին հանգեցրեց ներմուծման ծավալների նվազմանը և աճի ցուցանիշում զուտ արտահանման ծավալների դրական ազդեցությանը:

Համաշխարհային բանկի խումբը շարունակում է աջակցել Թուրքիայի կառավարությանը` իր զար­գացման նպատակներին հասնելու գործում դեպի արդ­յունքները կողմնորոշված ծրագրի իրականացման, վարկավորման և տեխնիկական-խորհրդատվական ծառայությունների տրամադրման միջոցով:

Այսօր Թուրքիան դիրքավորվել է որպես տիպիկ միջին եկամուտ ունեցող երկիր` համաշխարհային մրցունակության վարկանիշներով: Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի գլոբալ մրցունակության ին­դեքսով այն գրավում է 45-րդ տեղը (2014-2015թթ.):

Աշխատանքային շուկաներ

Երկրի միջնաժամկետ մարտահրավերներից մեկն աշխատուժի ընդհանուր կառուցվածքում երի­տասարդների և կանանց մասնակցության խրա­խուսումն է: Չնայած աշխատատեղերի ստեղծման ոլորտում վերջին տարիներին արձանագրված նկատելի հաջողությանը` Թուրքիայի աշխատանքային տարիքի բնակչության կեսը չի մտնում աշխատանքային շուկա, ինչը հիմնականում բացատրվում է կանանց աշխատուժի մասնակցության ցածր տոկոսով` շուրջ 30%, որը ՏՀԶԿ անդամ երկրների միջին 65% ցուցանիշի կեսից պակաս է: Երիտասարդ աշխատուժի 35 տոկոսը` հիմնականում կանայք, չի աշխատում և դպրոց չի հաճախում։ Աշխատաշուկայի ոչ ճկուն լինելը և աշխատուժի բարձր արժեքն այն գլխավոր խոչընդոտներն են, որոնք խանգարում են երկրում աշխատատեղերի ստեղծմանը:

Հեղինակ՝ Նաիրա Մկրտչյան