Բանալի բառեր՝ կենդանիների համարակալում և հաշվառում, նախնական/ելակետային ուսումնասիրություն, սննդամթերքի անվտանգություն, հետագծելիություն

Արդիականություն

Կենդանիների նույնականացումը գյուղատնտեսության ոլորտում անհրաժեշտ համակարգ է, որը նախագծված է կենդանիների առողջության ու սննդամթերքի անվտանգությանն առնչվող խնդիրների աղբյուրների հայտնաբերման և հետագծման համար [1]:

Կենդանիների նույնականացմանն ուղղված աշխատանքների շարժիչ ուժը սննդամթերքի նոր, ավելի բարձրարժեք շուկաներ մուտք գործելու ձգտումն է: Սննդամթերքի շղթայի աշխատողները շուկայի պահանջներին համապատասխանելու նպատակով նախատեսում են անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարել իրենց գործողություններում: Դա մսամթերքի արտադրության ոլորտում ներգրավված անձանց հնարավորություն կտա պատրաստ լինել պաշտպանելու և պահպանելու իրենց դիրքը ներքին և միջազգային շուկաներում [2]: Հայաստանը պետք է ունենա այնպիսի համակարգ, որի շնորհիվ անասնաբույծներն ու ֆերմերները պաշտպանված կլինեն և կկարողանան ազատորեն արտադրանքներ ու կենդանիներ արտահանել ու ներմուծել ամբողջ աշխարհում:

Ծրագիրը կյանքի կոչելու նպատակով Ավստրիայի զարգացման գործակալությունը (ADA) համաձայնեց ֆինանսավորել ծրագրի պիլոտային իրականացումը [3]։

Սույն թվականի հունվարին CARD հիմնադրամը ՀՀ կենդանիների համարակալման և հաշվառման ծրագրի շրջանակներում նախաձեռնեց նախնական/ելակետային ուսումնասիրություն (baseline study)։ Համայնքների ընտրությունը կապված էր նախկինում այդ համայնքներում տարբեր ծրագրերի իրականացման, ինչպես նաև անասնապահության ավելի բարձր մակարդակի հետ։

Իրականացվել է լայնակի վերլուծական հետազոտություն։ Հետազոտության համար մշակվել է հարցաթերթիկ։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ Կոտայքի և Շիրակի մարզերի Գեղաշեն և Ազատան համայնքներում։ Հարցումը կատարվել է յուրաքանչյուր նշված համայնքներից 20-ական ֆերմերների շրջանում, որոնք զբաղվում են անասնապահությամբ։ Ստացված տվյալները մշակվել են Microsoft Excel համակարգչային ծրագրով: Արդյունքների ներկայացման համար օգտագործվել են նկարագրական չափանիշներ, ինչպիսին են հաճախականությունը, համամասնությունը, միջնաթիվը և կորելիացիայի ցուցանիշը (ԿՑ)։

Արդյունքները

Հարցմանը մասնակցել է 36 տղամարդ և 4 կին, որոնք զբաղվում են անասնապահությամբ։ Կենդանիների ընդհանուր գլխաքանակը, որ պահվում էր 40 ֆերմերների կողմից, կազմում էր 2662, որից միայն կովերի քանակը կազմում էր 1100 գլուխ, ինչը ցույց է տալիս տնտեսությունների ապրանքային, այսինքն՝ վաճառքի համար կաթի արտադրության մակարդակը։ Բոլոր կենդանիների պահվածքի ձևը միայն կապովի էր, ինչը բնորոշում է առավել անարդյունավետ, խորհրդային տարիների տեխնոլոգիայի ու ոչ բարեկեցիկ անասնապահության մակարդակը համայնքներում։ Մեկ կովի արտադրած կաթի քանակը կազմել է միջինում 7.7 լիտր օրական՝ տատանվելով 4.5-ից 10.7 լիտր։

Ստացված կաթը 2018թ.-ին ֆերմերների կողմից վաճառվել է միջինում 151 դրամով 1 լիտրի դիմաց։ Այս ցուցանիշը տարբեր ամիսներին փոփոխվել է 146-ից 162։ Կաթի վաճառքից ստացված եկամուտները բաշխվել են ըստ ամիսների հետևյալ կերպ՝ առավել եկամուտ գրանցվել է ապրիլից մինչև հուլիս ընկած ժամանակահատվածում՝ կազմելով առավելագույնը 1 276 230 դրամ (գծապատկեր 1.)։

Գծապատկեր 1. Եկամտի բաշխվածությունն` ըստ ամիսների. 2018թ.

Ուշագրավ է այն փաստը, որ հարցված անասնապահների եկամտի գոյացման վրա չի ազդել ստացված 1 լիտր կաթի միավոր գինը (ԿՑ. 0,1), սակայն բարձր դրական կապ է արձանագրվում ստացված կաթի քանակի և եկամտի միջև (ԿՑ. 0,9), ինչը խոսում է այն մասին, որ եկամտի գոյացման մեջ մեծ դերակատարություն ունի ոչ թե կաթի միավորի գինը կամ որակը, այլ ստացված կաթի քանակը։

Տնտեսվարողների արտադրողականության, մեկ կովի կաթնատվության ցածր մակարդակը և կաթի գնագոյացման մեջ հիմնական որակական ցուցանիշի, այն է` սոմատիկ բջիջների հաշվարկի բացակայությունը, հանդիսանում են անասնապահությամբ զբաղվող ընտանիքների եկամուտների աճի հիմնական խոչընդոտները։

Հատկանշական էր ռեսպոնդենտների իրազեկվածության մակարդակը կենդանիների համարակալման գործընթացի վերաբերյալ։

Պատասխանողներից ոչ մեկը տեղեկացված չէր և երբեք չէր կիրառել համակարգ, որը հնարավորություն է տալիս մուտքագրել, վերլուծել և պահպանել կենդանու, նրա առողջության մասին տեղեկությունները։

Ուշագրավ է այն փաստը, որ 40 պատասխանողների շրջանում կենդանիների հիվանդությունների մասին գրառումներ կատարում են միայն 18-ը, որոնցից 10-ի դեպքում գրառումը կատարել են դրանց սպասարկող անասնաբույժները:

Պատասխանողներից 38-ը նշել են, որ իրականացնում են պլանային սանիտարա-մաքրման աշխատանքներ, սակայն գրառումներ իրականացնում են միայն 4-ը (10%)։

Տրված հարցին՝ ազդու՞մ են արդյոք արտադրված ապրանքի (կաթ/կաթնամթերք, միս/մսամթերք) սանիտարա-հիգիենիկ պարամետրերը (մաքրության աստիճանը) վաճառվող ապրանքի գնի վրա, հարցման ենթարկվածներից 39-ը տվել են բացասական պատասխան։ Նշված գործողությունների կիրառումը` ըստ հաճախականության, ունի հետևյալ տեսքը. (աղյուսակ 2.)

Աղյուսակ 2. Կենդանիների նույնականացման և գրանցման համակարգի տերմինների կիրառման հաճախականությունը

Այն հարցին, թե ինչպես են վերաբերվում անասնաբուժական վճարովի ծառայություններին և ինչ հաճախությամբ են դրանցից օգտվում, ռեսպոնդենտները դրական պատասխան են տվել հետևյալ գործառույթներին՝ կենդանիների համարակալում – 52%, ծննդօգնություն – 75%, բուժկանխարգելիչ միջամտություններ և դեղորայքային բուժում – 72%։ Բացասական պատասխանների մեջ գերակշռում էին՝ բուժ.կանխարգելիչ միջամտություններ – 17,5%, կճղակների մշակում – 15% և կենդանիների համարակալում – 15%:

Հարցվածների մեծամասնությունը /50-77%/ դրական էր վերաբերվում տոհմային գործին, ներառելով՝ արտակազմվածքի և մթերատվության գնահատումը, սելեկցիան, արհեստական սերմնավորումը և ազատ զուգավորումը, սակայն նշվածներից ամենահաճախ կիրառվողը արհեստական սերմնավորումն էր և կազմում էր ընդամենը 42 տոկոս, մինչդեռ նույն տոկոսը կազմում էին նաև ազատ զուգավորում կիրառողները։ Հարցվածների 32 տոկոսը ընդհանրապես չէր կիրառում արհեստական սերմնավորումը, իսկ 52 տոկոսը ընդհանրապես չէր կիրառել սելեկցիան։

Կենդանիների կերակրման բարելավման հարցին ռեսպոնդենտների մեծամասնությունը ուներ դրական վերաբերմունք և դա հաճախակի էր կիրառում (գծապատկեր 3.), բացառությամբ կերային հավելանյութերի և պահածոյացված կերերի, որոնց կիրառությունը համապատասխանաբար կազմել էր 8% և 0% ։

Գծապատկեր 3.։ Կենդանիների կերակրման և պահպանման պայմաններ

Պատասխանողները բավականին դրական վերաբերմունք ունեին կենդանիների խնամքի հարցերին, սակայն կիրառության տեսակետից ոչ բոլոր խնամքի տեսակներն էին տարածված (աղյուսակ 3.):

Աղյուսակ 3. Ֆերմերների վերաբերմունքը կենդանիների խնամքի (պահման) պայմանների բարելավմանը

Սննդամթերքի անվտանգության տեսանկյունից հատկանշական էր, որ հարցված անասնապահների 45 տոկոսը կաթի մթերման ժամանակ երբեք չէր կիրառում այնպիսի ցուցանիշ, ինչպիսին միկրոբային ախտոտվածությունն է, սոմատիկ բջիջների քանակը երբևէ չէր հետաքրքրել հարցվածների 65 տոկոսին, իսկ 32 տոկոսը ընդհանրապես չէր կիրառում նման ցուցանիշ, ինչպիսին կաթի սպիտակուցի պարունակությունն է։ Ինչը վկայում է այն մասին, որ անասնապահները իրազեկված չեն, որ կաթի միավոր արժեքը կախված է կաթի որակը բնութագրող չափանիշներից:

Այն հարցին, թե «Ինչ տեղեկատվություն կամ գիտելիքի կարիք ունեն անասնապահությունից ավելի մեծ եկամուտ ստանալու համար», ռեսպոնդենտների պատասխաններից հստակ երևում է, որ մեծ եկամուտ ստանալու համար անհրաժեշտ գիտելիքի կարիք ունեն հարցվածների միայն 10-ից 32 տոկոսը, հարցվածներից 5-ից 57 տոկոսը կարծում է, որ կարող է գիտելիքը կամ տեղեկատվությունը նպաստի մեծ եկամտի ձևավորմանը, իսկ հարցվածների 15-ից 32 տոկոսը ընդհանրապես որևէ տեղեկատվության կամ գիտելիքի կարիք չունի։

Եզրակացություններ և առաջարկություններ

Սակայն կատարված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հարցմանը ենթարկված ֆերմերների շրջանում ցածր մակարդակի է ոչ միայն կենդանիների համարակալման և նույնականացման համակարգի մասին ընդհանուր տեղեկացվածությունը, այլ նաև թերի ընկալումը գոյություն ունեցող այն կապի մասին, որը առկա է ներդրված համակարգի և կենդանիների մթերատվության բարձրացման և գոյացող եկամտի միջև։ Հարկ է նշել, որ հարցումը անց է կացվել այն համայնքներից երկուսում, որտեղ վերջին տարիներին իրականցվել են տարբեր առաջադեմ ծրագրեր գյուղատնտեսության ոլորտներում։ Հավելենք, որ նման հետազոտության իրականացումը երկու համայնքներում չի կարող համարվել ներկայացուցչական ամբողջ հանրապետության համար, սակայն կարելի է այն որակավորել որպես ահազանգող:

Ելնելով վերոհիշյալից` խիստ անհրաժեշտություն է առաջանում իրականացնելու հետևյալ աշխատանքներ.

• բարձրացնել իրազեկվածությունը անասնապահների շրջանում՝ կենդանիների համարակալման և նույնականացման համակարգի վերաբերյալ՝ ապահովելու համար դրա հետագա անխափան ներդրումը ու շեշտը դնելով ՝
• սուր վարակիչ հիվանդությունների տարածման վտանգի վրա, ինչի հետևանքով տեղի կունենա կենդանիների մթերատվության անկում ու գլխաքանակի կորուստ,
• անասնապահների ընտանիքների եկամուտների նվազման, փոխանցվող հիվանդություններով վարակվելու վտանգի վրա,
• իրականացնել իրազեկման ծրագրեր` կարևորելով նշված համակարգի դերակատարությունը սպառողների շրջանում սուր վարակիչ հիվանդությունների կանխարգելման համատեքստում,
• իրականացնել փորձացուցադրական ծրագրեր` կարևորելով նշված համակարգի դերակատարությունը կենդանիների բարեկեցության և հիվանդությունների կանխարգելման համատեքստում,
• կազմակերպել դասընթացներ կենդանիների համարակալման և նույնականացման համակարգի վերաբերյալ՝ շեշտադրելով մթերատվության բարձրացման և առաջացող եկամուտների առկա կապի, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդությունների կառավարման և սննդամթերքի հետագծելիության վրա ծրագրի ազդեցությունը,
• իրականացնել ավելի լայնածավալ հետազոտություններ՝ նշված հարցերի վերաբերյալ ներկայացուցչական տվյալներ ստանալու համար:

Գրականություն

1. «Հայաստանի Հանրապետությունում խոշոր եղջերավոր կենդանիների համարակալման, հաշվառման և գրանցման ծրագիրն ու ծրագրի կատարումն ապահովող միջոցառումների ժամանակացույցին հավանություն տալու մասին» ՀՀ կառավարության 2014թ. մարտի 13-ի նիստի N 10 արձանագրային որոշում
2. «Անասնաբուժության մասին» 2014թ. հունիսի 21-ի ՀՕ-137-Ն օրենք
3. «Հայաստանի Հանրապետությունում կենդանիների և դրանց պահման տարածքների նույնականացում և հաշվառում (ԿՏՆՀ)` նախապատրաստում. կենդանիների առողջության, բուծման և վարչարարության ոլորտներում կարողությունների ուժեղացում» – ծրագրային փաստաթուղթ:

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Տեսեք, սա «Երևան» սորտն է: Կարծում եմ, շեշտը պետք է դրվի Երևանի և Երևանի վաղահաս սորտի վրա: Նախ` այդ «Երևանի» ու «Երևանի վաղահասի» դեպքում մենք կարող ենք մի քիչ սեզոնը երկարացնել, երկրորդ` այդ սորտից շատ արժեքավոր չիր է լինում։ Ես արդեն 20 տարուց ավելի է` փորձում եմ մեր ծիրանի համար գտնել լավագույն պատվաստակալը, որովհետև վերջինս պետք է մի քանի չափանիշների համապատասխանի։ Այս ծիրանի պատվաստակալը ևս բերվել է դրսի լաբորատորիայից, դրել ենք, մի ամիս առաջ պատվաստ ենք արել, այս աչքը դրել ենք այստեղ ու կապել ենք, հիմա գարնանը այստեղից կտրելու ենք, աչքը դուրս է գալու՝ այն սորտը, որը մենք պատվաստել ենք, որը մեզ պետք է։

Գագիկ Սարդարյան։ Իսկ այսքանի պահանջարկ կա՞. եթե չկա, ապա ինչու՞։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այսօր պահանջարկը թույլ է. չկա։

Գագիկ Սարդարյան։ Բայց Ռուսաստանը մեր ծիրանն է ուզում. ինչու՞ չկա։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ոզում է, բայց ժողովուրդը չի կարողանում այգի հիմնել. հասարակ, գյուղում ապրող գյուղացին, որը ստացել է սեփականաշնորհում՝ 1 հեկտար կամ կես հեկտար, մինչև ինքն իր ուժերով չկարողանա այդ այգին հիմնել, զարգացման մասին խոսք չի կարող գնալ։ Կան, դրսից գալիս են, առնում են, չէ՞ : Մարդ են վարձում, աշխատեցնում են, այս մարդն էլ դե աշխատում է, ոնց է աշխատում, ոնց չի աշխատում, էն որ ասում են` ուրիշն ուրիշի գործը ո՞նց կանի է~․․․ Գալիս է, հուսախաբվում է, դա էլ չի ստացվում, չի կայանում։

Գյուղացին պետք է անձամբ իր ուժը, իր աշխատանքն իր ընտանիքի բիզնեսը դարձնի, հնարավորություն ունենա, ենթադրենք, հեկտարի վրա 50,000 դոլարի ներդրում անելու. այդ ժամանակ պահանջարկն էլ կլինի, արտահանումն էլ կլինի։

Գագիկ Սարդարյան։ Անցած անգամ դուք ասացիք, որ կառավարության ծրագրերը պիտի ճյուղերով գրվեն` ըստ թիրախների:

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այո, ճյուղային զարգացում։ Հիմա տեսեք, այս սուբսիդավորումը մտցրին, էլի ես լուրջ ծրագիր ներկայացրի, բայց դա մասնատեցին, սարքեցին իրենց համար չգիտեմ ինչ․․․ Հիմա սուբսիդավորում են անում. հիմա բերեք հարցնենք` այդ սուբսիդավորումից ովքեր են օգտվել։

2019-ին ինտենսիվ այգիների ընդամենը 7 ծրագիր է ֆինանսավորվել այս պետական սուբսիդավորման ծրագրով։

Գագիկ Սարդարյան։ Ես հիշում եմ` դուք ասացիք, որ Հայաստանը կարող է հասնել ավելի քան 200,000 տոննա ծիրան արտահանելուն: Դրա համար ի՞նչ է անհրաժեշտ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Դրա համար անհրաժեշտ է անցնել ինտենսիվ այգիների հիմնմանը։ Տեսեք, մեզ մոտ մինչև հիմա տնկում են մոտ 300 հատ թույլ հողերում, բայց հնարավորություն ունեն մինչև 3,000 հատ տնկելու, շուտ բերք ստանալու։ Ծառերը երբ դեռ փոքր են, կառավարում ենք բերքը, որակով պտուղն ավելի շատ է լինում ծառի վրա։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` մեր թիրախը պետք է լինի տարեկան ոչ թե 20,000, այլ 200,000 տոննա ծիրան արտահանելը, բայց դրա համար պետք է մշակվի ծրագիր և հստակ միջոցառումներ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հիմա տեսեք, մենք ծիրանի իրացման խնդիր չունենք. շուկան կա, չրի շուկան էլ կա, կարող ենք արտահանել: Եթե ճանապարհը չփակվի, ինչ-որ քաղաքական հարցեր կամ միջպետական հարցեր չլինեն, մենք ինչքան արտադրենք, այնքան կվաճառվի, որովհետև ռուսական շուկան սիրում է մեր ծիրանը։ Բայց մենք այդքան քանակ չունենք: Զարգացումը պիտի գա վերջից. եթե մենք ունենք ծիրանի պահանջարկ, դրանից պետք է բխի այգիների ավելացումը: Ինչու՞ չեն ավելանում այգիները, եթե մենք պահանջարկ ունենք, կարողանում ենք այդ պտուղը իրացնել: Գյուղացին չի կարողանում արտադրել, գյուղացին պաշտպանված չէ, ասենք, բնակլիմայական աղետներից։ Ասում են` «դե 2 տարին ունենում ենք, 3-րդ տարին չենք ունենում. էն մի տարի ցրտահարվում է:

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` ձեր ասածն այն է, որ պետական աջակցությունը՝ սուբսիդավորումը, պետք է նպատակային լինի: Եթե մենք ցանկանանք ծիրան արտահանել, մենք ֆինանսավորում և սուբսիդավորում ենք ծիրանի տնկանյութի արտադրությունն ու իրացումը՝ կաթիլային ոռոգումը, ցանցերը: Այսինքն` շղթան պիտի սուբսիդավորվի, այլ ոչ թե վերացական գնանք 30-50 տարվա դրած ծիրանի այգիները դարձնենք կաթիլային։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Իմաստ չունի, և չի էլ կարող լինել առանձին, շուկայից կտրված կաթիլային ոռոգման ծրագիր:

Գագիկ Սարդարյան։ Վերջին 30 տարում, երբ գյուղացին հողը է ստացել որպես սեփականություն, ոչ մի բան չի՞ փոխվել տեխնոլոգիայի, արտադրության մշակույթի, արտադրողականության մեջ։ Բա այսքան կառավարություններ են փոխվել, նախարարություններ են փոխվել, դուք ել եք ծրագրեր ներկայացրել, ինչպե՞ս է, որ համակարգային ոչինչ չի արվում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Դե չգիտեմ, արել են, օգնել են, բայց` ոչ ճիշտ։ Այդ սուբսիդավորված վարկը` ինտենսիվ այգեգործության զարգացման համար, նույնպես իմ առաջարկած ծրագիրն է: Ես մոտ 20-30 էջանոց փաստաթուղթ եմ ներկայացրել, բայց իրենք դա փոխեցին, չգիտեմ ինչի համար, ու ինչպես արեցին… Մի կերպ կարողացանք որոշ բան հետ բերել։ Ասում էին, որ կապալառու կազմակերպություն պիտի լինի, ամեն ինչ պիտի տանք կապալառու կազմակերպությանը, և կազմակերպությունն ամեն ինչ անի։ Այդ մարդը գյուղացի է, նա կարող է փոսը քանդել, իր ծառը տնկել, ինչու՞ ես ուզում, որ ես գնամ այդ ծառը տնկեմ, իրենից էլ դրա համար մի 1000 դրամ ավել գումար վերցնեմ, ինչի՞ համար ենք թանկացնում։ Այդ ծրագրից օգտվել են այն մարդիկ, ովքեր կարող էին և չօգտվել. իրենք ունեն այդ գումարը։ Ոչ մի գյուղացի չի կարողանում օգտվել, որովհետև գրավ չունի։ Այսինքն` պետք է հասկանանք` ինչպես ենք բանկի հետ աշխատում, ինչպես ենք գյուղացու բեռը թեթևացնում, ինչպես ենք վերցնում գյուղացու գրավը մեզ վրա, մենք հասկանանք ու տանք այդ մարդուն, թող գնա այդ այգին հիմնի։ Ու եթե տեսնենք, որ հիմնել է այգին, բերք է հանձնում, ասենք` մարի այդ գումարը… Եթե ոչ, եթե կկորցնի գումարը, այդ ժամանակ կպատժենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` հիմնականում գյուղացիները պիտի իրենց այգիները փոխեն, նորացնեն ու կարողանան ներդնել նոր տեխնոլոգիաներ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Բոլորն էլ ուզում են: Դե մենք ունենք շատ լուրջ այգիներ` ամենավերջին տեխնոլոգիաներով, ագրոտեխնիկայի կիրառում, արդեն հոսքագիծ էլ կա տեսակավորող, սառնարան ենք սարքել, մի խոսքով, ունենք փորձ, ամեն ինչ կա, բայց գյուղացին ուղղակի նայում է` մտածելով, թե էս ռոլս ռոյս-ն ինչ լավ մեքենա է, բայց իրեն անհասանելի է։ Մենք պետք է տեխնոլոգիաներ, ծառայություններ, ապրանքներ, վարկավորում մշակենք` գյուղացու համար հասկանալի ու մատչելի։

Գագիկ Սարդարյան։ Մենք այդ արտադրանքը չենք փաթեթավորելու այնպես, որ գյուղացու համար հասկանալի լինի ու հասանելի, ու որպես վերջնական արդյունք` հասնենք տասն անգամ ավելի շատ ծիրանի արտահանման 10 տարի հետո։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այդտեղ նաև ինքնարժեքն է ձևավորվելու, եթե մեծ կազմակերպություն է` դրսի կամ ներսի, ու խոշոր ներդրում է արել, ամեն ինչի համար ինքը վճարում է, մի քանի հատ էլ տնօրեններ, կազմակերպիչներ է պահում։ Այս դեպքում բարձրանում է ինքնարժեքը, իսկ գյուղացին կես հեկտար, մի հեկտար հող որ ունի, ինքն իրենով, իր ընտանիքով, իր աշխատուժով է ստեղծում ու արտադրում. դա է լինելու մեր արտադրության ու արտահանման իրական հիմքը։ Ինքը պիտի լավ ապրի, պիտի ունենա իր աշխատանքը. այգի դնի, հետո վերջում վաճառի, բայց լավ ապրի։ Ոչ թե ստանանք, օրինակ, 8 տոննա ծիրան 1 հեկտարից, այլ ունենանք 30 տոննա, որից 25-ը արտահանման շատ բարձր որակի պտուղ կլինի։

Գագիկ Սարդարյան։ Ես նկատել եմ, որ մեր երկրում քաղաքականություն մշակողները այս տասնյակ, հարյուրհազարավոր գյուղացիական տնտեսությունները չեն տեսնում որպես արտադրողներ, որ այդ օգնությունը պիտի իրենց գնա հասնի։ Օրինակ, վերին Արտաշատ գյուղը ավանդական խաղող ու միրգ արտադրող ու սառնարաններում պահպանող, արտահանող համայնք է։ Այնտեղ ամենափոքր սառնարանը որևէ տնտեսության բակում սկսում է 5 տոննայից, ամենամեծը՝ 50-60, բայց որևէ օգնություն չի գնում այդ համայնք, որ այդ սառնարանային տնտեսություններն արդիականացնեն, որ կողքի համայնքներն էլ միրգը կարողանան ավելի շատ պահպանեն, ձգեն արտահանման այդ գործընթացը։ Հակառակը, կարող է կանչեն Էռնեկյանին, ասեն` մի հատ մեծ սառնարան սարքի, որ այս բոլոր փոքրերը վերանան ու ամեն ինչ այդ մեծ սառնարանով արվի։ Ինչքան կառավարություն է փոխվել, ինչքան նախարարներ են փոխվել, բայց, ցավոք սրտի, այս նույն մոտեցումը շարունակվում է. Հայաստանը մեծ հողակտորների երկիր չէ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ավելին, տարերային, այլմոլորակայինի պես են մտածում, չեն էլ պատկերացնում։ Ես ցույց տամ 1000 հա, գուցե ավելի մեծ այգիներ, որ հիմնվել են 2000թ․-ից ի վեր, դատապարտված են։ Քաղաքից շատերը, ովքեր ուզում էին ներդրում անել, մտածեցին այդտեղ անել, ու գնացինք տեսանք որ ձախողված է։ Իրենցից հարցնենք` ինչքան բերք են ստացել կամ հանել են արդյոք իրենց ներդրումը։ Ու բոլորը հիասթափվեցին. պետք է գյուղացուն կարողանանք օգնեի բերքը իրացնելու հարցում, ինքը վստահ լինի, որ իրացնելու է այդ բերքը։ Կա պետական քաղաքականություն, որ ասում է` ես քեզնից գնելու եմ այս ապրանքը, դու արտադրի։ Կվաճառվի, թե չի վաճառվի, տարբերություն չկա, ինքը գնում է։ Ծիրանի շուկան այնպիսին է, որ 1 կամ 2 տարի ծիրան չապահովելու դեպքում տեղը լցվելու է։ Երեկ չէ առաջին օրը ես հանդիպել եմ Մոսկվայից խոշոր կազմակերպության հետ, ինձ ցույց տվեցին մեր ծիրանը, որը Ուզբեկստանից բերում են, փաթեթավորումը հատիկ-հատիկ երկու կողմից թղթերի մեջ դրած՝ մեր «Երևանի» սորտը։ Ադրբեջանցիները նույնպես մեքենաների վրա գրում են «հայկական ծիրան» ու վաճառում են։ Բայց մենք այդ շուկայում խեղճացած վիճակում ենք, փաթեթավորման լուրջ խնդիր ունենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` մի կողմից մենք ասում ենք, որ պետք է այդ շղթան՝ տնկիից (հողից) մինչև շուկա, կարողանանք նորովի կառուցել ու զարգացնել, բայց, այ, բերքահավաքի ու հետբերքահավաքյան տեխնոլոգիաներն էլ նույնն են մնացել, ինչ 50 տարի առաջ է եղել։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Նամանավանդ պահպանությունը. ծիրանը շուտ փչացող է, այդքան երկար հետբերքահավաքյան հասունացման շրջան չունի, խնձորը կամ տանձը կարող ենք ամիսներով, նույնիսկ հնարավոր է մեկ տարի պահել, բայց ծիրանը՝ ոչ։ Նորագույն տեխնոլոգիաներն ու սառնարանային համակարգերը հնարավորություն են տալիս թթվածինը հանել, ախտահանիչ նյութն է դրվում, և այդպիսով արդեն պահպանման ժամկետը երկարում է։

Գագիկ Սարդարյան։ Էլ չասած, որ ծառից պոկվելուց անմիջապես հետո պետք է մտնի այդ պաղեցման շղթայի մեջ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մի խոսքով, տեխնոլոգիա կա, ու պետք է այնպես անենք, որ գյուղացու ապրանքը չփչանա։ Դա գումար է, իր ամբողջ տարվա չարչարանքն է: Բայց մենք պիտի գանք շուկայից հետ, ոչ թե այնպես անենք, որ ինքը արտադրի ու լճանա, գինն էլ պակասի, այլ պիտի այնպես կազմակերպենք, որ իրացում ու պահանջարկ ունենա։ Թուրքերի, ադրբեջանցիների և ուզբեկների կողմից արտադրվող ու շուկա դուրս եկող ծիրանի առումով մեր ընկերոջն ասացի` այսպես թե այնպես այնտեղ պիտի իմանան, որ հայկականը թանկ է։ Մենք պիտի բրենդի վրա աշխատենք ու թանկ գին դնենք, որ մարդը տեսնի` էժանի վրա գրված է հայկական, ասի, որ խաբում են, որ հայկականը մյուսն է։ Եվ հետո, պետք է այդ թանկի որակն էլ համապատասխան լինի։ Մենք մեր որակի, փաթեթավորման վրա պետք է աշխատենք, ունենանք 2, 3 տեսակի ծիրանի չափանիշ։ Շատերը ներքևում մանրերն են լցնում, վերևում լավն են դնում, գրավիչ է լինում, վերցնում տանում են, էլի ասում են` մեզ խաբեցին։ Շուկան չի սիրում այդպիսի բաներ։ Հաստատուն շուկա մենք կարող ենք ձեռք բերել, որ ոչ մեկը չկարողանա մեզ այնտեղից հանել… Կարող է գինը մի 10%-ով ավելի պակաս լինի, տատանումներ լինեն, , բայց մենք շուկան կարող ենք հստակ ունենալ։

Գագիկ Սարդարյան։ Բայց այդ դեպքում ձեր ասած` այդ նոր, 5000 հեկտար ցածրաճ այգիների հիմնման ծրագիրը պետք է լինի։ Եթե դա չկա, մենք այդ 200,000 տոննա լրացուցիչ ծիրանն արտահանել չենք կարող. կմնա երազանք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այս պահին այս այգիներով ինչ էլ անենք, չենք կարող։ Նույնիսկ եթե գնանք այդ մարդկանց օգնենք, իրենց տեղն աշխատենք, ինչ էլ անենք, չենք կարող, որովհետև այս այգիները այդ հնարավորությունը չեն տալիս մեզ։ Ո՛չ բերքատվության առումով, ո՛չ էլ որակի առումով։ Ծառերը շատ մեծ են։ Միայն վերևի մասում լավ լուսավորություն ունեցող պտուղները, որոնք մաքուր են լինում, չափի մեջ են լինում, գույնն ու տեսքը տեղն է լինում, իսկ ներքևի մասում արդեն բերքը փոքր է լինում, հիվանդություններն են շատ լինում։

Գագիկ Սարդարյան։ Մենք կառավարությանը ծրագիր էինք ներկայացրել, որ 5 տարվա ընթացքում 6000 տոննա բարձրորակ, նոր, եվրոպական տիպի պանիրների արտահանում ապահովեն, որովհետև շուկան կա Ռուսաստանում ու այլ երկրներում։ Ու դրա հետ կապված` գանք հասնենք այն գյուղացիական տնտեսություններին, որոնք 3-4 կով ունեն, իրենց օգնենք, որ նոր տիպի ֆերմաներ ունենան։ Ծրագիրը կընդգրկեր պանիր արտադրողներին ու արտահանողներին, սակայն արդյունքում էլի ինչ-որ կիսատ բան արվեց, և ես անցած օրը տեղեկացա, որ Հոլանդիայից հատուկ կաթի պրոտեին է ներկրվում (փոշի), որով պանիրներ են արտադրվում Հայաստանում ու արտահանվում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Այո, գյուղացուն չենք կարողանում ոտքի կանգնեցնել, իսկ մինչև գյուղացին մեջքը չուղղի, ոտքի չկանգնի, մեզ մոտ գյուղատնտեսությունը դատապարտված է։ Չենք ունենա ճիշտ մոտեցում, գյուղացին կձախողի, գյուղացին ապրանք չի տա։ Լավ, ինչքա՞ն մեծ, 200 կով, 300 կով։ Իսկ մարդիկ, ովքեր աշխատում են, չարչարվում են, իրենց, չգիտեմ ինչու, միշտ չի հասնում։

Գագիկ Սարդարյան։ Մեր ամսագրի նախորդ համարում Հնդկաստանի օրինակն էինք բերել. տեսեք, այդ երկիրը 230 միլիոնից ավելի ֆերմերներ ունի, որոնց միջին հողատարածքը 1 հեկտարից պակաս է, ու գնալով պակասում է, որովհետև բնակչությունն աճում է։ Բայց, միլիարդից ավելի ազգաբնակչություն ունեցող երկիրը ոչ միայն սննդամթերքով է ապահովել իրեն, այլև 38,5 միլիարդ դոլարի սննդամթերք է արտահանում ավելի քան 100 երկիր։Այդ թվում` մրգեր, որոնք արտադրվում են փոքր հողակտորների վրա։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մենք որ հայկական ծիրանի տնկիները տարանք Հնդկաստան, միջպետական համագործակցության շրջանակներում, մի տարի հայկական ծիրանի փառատոն արեցինք, հնդիկներն էլ էին եկել. տեսան մեր ծիրանը, ցանկություն էին հայտնել, որ իրենք էլ ունենան։ Անմիջապես ինձ կանչեցին, տարածքները նայեցինք, ընտրեցինք, որովհետև ուզում էին միանգամից մեծ քանակությամբ գնեին, տանեին բաժանեին իրենց ժողովրդին։ Գնացինք, տարածքներն ընտրեցինք, ծիրանը տարանք, տնկեցինք, իրենց մոտ` հյուսիսային մասերում, գնացինք տեսանք, որ ցածրորակ ծիրաններ են ստացել, բայց ամեն ինչից եկամուտ էին ստանում։ Մի մեծ գերազանց գործարան էր, ծիրանի հյութ էր արտադրում, կորիզից յուղ էին արտադրում անմիջապես։ Ու այդ տարածքի գյուղերի բնակիչները կապված էին դրա հետ։ Հայաստանը կարող է դառնալ ծիրանի տնկի արտահանող երկիր։

Գագիկ Սարդարյան։ Պարոն Հովհաննիսյան, եթե այսպես նայենք, մենք ծիրանի օրինակով շատ լավ ցույց տվեցինք` ինչ չի արվում, ու ինչ կարելի է անել, զարգացնել՝ 20,000 տոննայից հասնելու 10 անգամ ավելի՝ 200,000 տոննայի ընդամենը 10 տարվա ընթացքում։ Որ նայենք գլոբալ, Հայաստանի համար այգեգործության հիմնական խնդիրները որո՞նք են։ Ասենք, 2-3 խնդիր, որոնք այսօր չեն թողնում, որ զարգանա պտղաբուծությունը։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Խնդիրները հիմնականում գալիս են շուկայից։ Էլի բախվում ենք շուկա ու պտղի որակ խնդիրներին։ Այստեղ բաց տեղ ունենք։ Շուկան ամեն դեպքում չկայացած է, չկազմակերպված։ Եթե մենք պատկերացնենք միայն ռուսական շուկան ու կենտրոնանանք դրա վրա, ուրեմն դատապարտված ենք, որովհետև հիմնականում այնտեղ էլ, որակը՝ «դե ծախվում է էլի», բայց այն պտուղը, որը հանում ենք շուկա, եվրոպական կամ այլ երկրների չափանիշներին չի համապատասխանում։ Մենք պետք է կարողանանք դուրս գալ արաբական շուկա, դա էլ ճանապարհի հարց է։ Այս վերջին տարիներին երևում է Էմիրաթներում շուկայի աշխուժություն, բայց մի քիչ ավելի բարձրարժեք պտուղների առումով, որովհետև ինքնաթիռով է տեղափոխվում, բայց այդ շուկան կա, ինքը հետևից արաբ ներդրողներ բերեց Հայաստան: Հիմա շատ եկածներ կան հիմնականում Աշտարակի տարածաշրջանում. հողեր են գնել, այգիներ են դնում։ Իրենք այդպես տեսան, որ մեր միրգը լավն է, եկան այստեղ, ու հիմնականում ասում են` արտադրենք, տանենք մեզ մոտ: Իրենց երկիրը խնձոր, սալոր, ծիրան չունի։ Եվ ինչու ոչ նաև եվրոպական շուկա. եվրոպական շուկայում էլ ամեն ինչ կա, շատ մրգեր կան, բայց մերը չկա, ինչու՞։

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն, եթե մենք մնանք ռուսական շուկայի հույսին, մենք արտադրելու ենք անորակ պանիր, անորակ ծիրան ու այդ անորակության մակարդակը մնալու է նույնը, ինչպես որ 30 տարի մնացել է։ Եթե մենք թիրախը ուղղենք եվրոպական, արաբական շուկաներ, որտեղ մրցակցություն կա, մեր արտադրությունը, տեխնոլոգիաները, ամեն ինչը միանգամից փոխվելու է։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ամեն ինչի որակը կզարգանա, կփոխվի: Եվ նոր տեսակներ, և պահանջարկի հետ քայլելու նոր ապրանքանիշ, իսկ արդեն պահանջարկից ելնելով` մեզ մոտ էլ կբարձրանա վերամշակման որակը։

Գագիկ Սարդարյան։ Վերջերս առիթ եղավ` ծանոթացա հերթական նոր ռազմավարությանը. ամեն 3-4 տարին մեկ նոր նախարար է գալիս, նոր ռազմավարություն է մշակվում, բայց հիմնականում, որ նայում եմ, նույն բաներն են գրված՝ լավ ցանկություններ են, որոշակիություն չկա, թե` մենք եկել ենք, ոչ թե 20,000 տոննա, այլ 50,000 տոննա ենք արտահանելու ծիրան, կամ, մենք ոչ թե Ռուսաստան ենք արտահանելու, թողնենք Ռուսաստանը, այլ մեր նպատակն այն է, որ 5,000 տոննա Եվրոպա արտահանենք։ Այդպիսի թվեր ու այդպիսի մտածելակերպ գոյություն չունի, իսկ դա նշանակում է, որ մենք դատապարտված ենք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ոչինչ էլ չի փոխվելու, եթե մենք շարունակենք այդ քաղաքականությունը, շարունակենք այդպիսի աջակցությունը, ռազմավարության իրագործումը։

Գագիկ Սարդարյան։ Հատկապես հիմա էլ, որ ուզում ենք հասկանալ, թե ուր է գյուղատնտեսության գծով պատասխանատու մարմինը, փնտրում ենք, չենք կարողանում գտնել, անունն էլ չկա, ասենք` կարող էր ինչ-որ տեղ գոնե անունը մնար։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Մասնագետ էլ, կարծում եմ, չկա։ Ես վերջին մի քանի ամսում չեմ էլ շփվել, չգիտեմ` այս փոփոխություններից հետո մասնագետ մնացե՞լ է, թե՞ չի մնացել։ Բայց տա Աստված, հույս ունենանք, որ կաշխատեն։ Փորձը ցույց է տալիս, որ միշտ էլ, ձեր ասածի պես, գալիս են, փորձում են իրենցով անեն ՝ «սենց կլինի, լավ կլինի, մենք այս ենք անելու», բայց դատարկ է, ոտքեր չունի, որ քայլի, ինչպես որ, ասենք, մեքենա է, որի անվադողը ծակ է, ո՞նց կգնա, ու՞ր կգնա։ Հիմա տեսեք, ամենաբարձր, լավագույն սորտերն են։ Ես սելեկցիոն նպատակով բերում եմ լավագույն սորտերը, այստեղ այս պահին իմ սելեկցիայի համար ունեմ և՛ Ամերիկայից, և՛ Հարավային Ամերիկայից, և՛ Եվրոպայից, էն ամենավերջին սելեկցիայի ծիրանները, որպեսզի խաչասերենք մեր ծիրանի հետ, մեր ծիրանի գույնը փոխենք: Իտալացիների հետ աշխատում ենք, որ սեպտեմբերին հասունացող ծիրան լինի, այդ ծիրանին կարմիր գույն տանք, որ Եվրոպայում պահանջարկ ունենա, վաճառվի։

Մենք Եվրոպա չենք կարողանում շատ բան արտահանել՝ կապված լաբորատոր չափանիշների հետ: Շատ կարևոր է, որ մենք ներդնենք GAP (ճիշտ գյուղատնտեսական պրակտիկա) համակարգը, որը նաև մեզ համար է լավ։ Ճիշտ է, շուկան այս պահին չի պահանջում, բայց գալու է ժամանակ, որ ասելու է` չկա, հետ տար քո ապրանքը։ Թեկուզ ռուսական շուկան. շուտով նրանք էլ նման պահանջ կդնեն: Այնպես որ, մենք դրան էլ պիտի պատրաստ լինենք, դա էլ պիտի մտցնենք մեր մշակույթ, գյուղատնտեսություն։ Խնդիրները պիտի ձեռքից բռնենք ու տանենք, շուկաների հարցերը կարգավորենք․․․ Չգիտեմ… Ժողովուրդը կաշխատի. գյուղացին աշխատող է։ Մենք որ ասում ենք` թամբալ է, չի աշխատում, այդպիսի բան չկա։ Եթե ինքն իմանա, որ եկամուտ է ունենալու, աշխատելու է։

Գագիկ Սարդարյան։ Անդրադառնամ այդ հարցին, թե մեզ մոտ չեն աշխատում, չեն սիրում աշխատել: Ես հիշում եմ, թե սեփականաշնորհումից հետո ինչ եռանդով էր ժողովուրդն աշխատում։ Մինչև այդ, ես սովխոզում աշխատում էի. նոր էի ավարտել եկել, ֆերմայում էի աշխատում։ Մեր խոտի հունձը սովխոզում 3 ամիս էր տևում։ Ռայկոմը գալիս էր բրիգադներով, կոմսոմոլը, ռելեի գործարանը, ուրիշ գործարաններ։ Սեփականաշնորհումից հետո ամբողջ այդ տարածքները 1-2 շաբաթում էին հնձում ու 10 անգամ ավելի էժան բերում հասցնում էին գյուղ։ Արենի գյուղը սկսեց բրինձ արտադրել։ Բայց երբ գյուղացիները տեսան` իրենք մենակ են մնացել, որ իրենց ապրանքը չի իրացվում, և ոչ մեկը հետաքրքրված չէ դրանով, սառեցին, կորավ ոգևորվածությունը։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հետո, տեսեք, ասում են` գյուղատնտեսությունը մեր երկրի բանը չէ, մենք բարձր տեխնոլոգիաներ ենք կիրառում․․․ Հա, էլի բարձր տեխնոլոգիան առաջ թող գնա, ո՞վ բան ասաց, բայց գյուղացին ի՞նչ անի, որ ինքը ապրում է գյուղում, ունի հող, ինքր պիտի այդ հողը մշակի։ Այդ գյուղացին չի կարող իր կովը, հողը, այգիները թողնի ու զբաղվի բարձր տեխնոլոգիաներով։ Չենք էլ ասում` քաղաքը դատարկենք, տանենք լցնենք գյուղ, գյուղատնտեսությամբ թող զբաղվեն… Քաղաքները թող զբաղվեն… IT-ն թող անի իր գործը, բայց դա ինչ կապ ունի, ասենք, Խնձորուտում ապրող գյուղացու հետ։

Գագիկ Սարդարյան։ Ինձ թվում է` մեր ղեկավարությանը դրսից մարդիկ ասել են, որ զարգացած երկրներում գյուղատնտեսությունը 2-3% է, բայց դա չի նշանակում, որ մենք այդ 2-3%-ին պիտի հասնենք գյուղատնտեսությունը ոչնչացնելով…. Թող առևտուրը զարգանա, տուրիզմը զարգանա, բայց ոչ` գյուղատնտեսության հաշվին:

Պարոն Հովհաննիսյան, ձեր ասածները անելու համար գիտելիք է պետք, որը պիտի գնա հասնի նաև գյուղացուն, ու ինքն էլ մտածի ճիշտ ձևով ամեն տարի ներդրումներ անելու ու այդ ներդրումները ճիշտ ուղղորդելու մասին։ Այդ տեղեկությունը, գիտելիքը, ինչպե՞ս պիտի հասցվի գյուղացուն։ Այն համակարգերը, որոնք ստեղծվել են այդ ամենը հասցնելու, կարծես թե չեն կարողանում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ինչու չաշխատեց` ես այդպես էլ չհասկացա: Երևի թե փոքր ֆինանսավորումն էր․․․ Լուրջ բան չարեցին․․․ Թեկուզ, ասենք, մի տեղ, ասենք, մեկ մարզում կազմակերպեին, մյուս անգամ` մյուս մարզում․․․ Լուրջ ուսուցում կազմակերպեին, դաշտային ուսուցումներ կազմակերպեին, պրակտիկ բաներ անեին։ Ես, օրինակ, այստեղ տարին 2-3 անգամ ասում եմ` բաց դռների օր է, ով ցանկանում է, այստեղ մի 4-5 գյուղից 40-50 ֆերմեր միշտ գալիս են։ Գալիս են, ցույց ենք տալիս, ասում ենք՝ ինչ է, ոնց է, սրա առավելությունը որն է, ինչ մենք պիտի անենք։ Այդ մարդիկ նայում են, ուրախանում են, բայց գնում տեսնում են` իրենք ի վիճակի չեն։ 50,000 դոլարի կարգի ներդրում է, եթե հաշվենք կարկտապաշտպան համակարգ, կաթիլային ոռոգումը․․․ Ջուրն ինչ ջուր է։ Ջուրը միշտ մեր ժողովրդի համար խնդիր է. երբեք նորմալ տեղ չի հասնում, ժամանակին չի հասնում։ Տեսեք, այս ծառը, որ դնում ենք, ինքը մազարմատների փունջ է, արմատները բաղկացած են 2 մասից՝ կլանող և փոխադրող։ Եթե համապատասխան խոնավություն չի լինում, կլանող արմատներ են առաջանում, հետո վերափոխվում են փոխադրողի և նոր կլանող արմատներ չեն առաջանում, բնականաբար, իրենք հողից չեն վերցնում տան ծառին համապատասխան ջուրը, սննդանյութերը, միկրոտարրերը։ Ծառը կանգնած է, նայում ենք` շատ լավ վիճակում է, կանաչ է, բայց բերք չի տալիս, պտղաբողբոջներ չի առաջացնում հաջորդ տարվա համար։ Դրա համար մենք խնձորի գերինտենսիվ, ցանկացած պտղատեսակի ինտենսիվ այգիները ջրում ենք ամեն օր։

Օր կարող է լինի` 1 լիտրով ջրենք, օր կարող է լինի` 5-10 լիտրով, բայց ամեն օր այդ խոնավությունը մենք պահում ենք, որպեսզի ակտիվ աշխատանքը, արմատների վերարտադրությունը միշտ լինի, որպեսզի ծառը բոլոր սննդանյութերն ունենա, կարողանա իր պտուղն էլ մեծացնի, հաջորդ տարվա համար էլ արտադրի հասուն կազմավորված պտղաբողբոջները, որ էլի բերք ունենա։ Սա է խնդիրը, որ մենք ջուր չենք ունենում, ջուրը մի հատ բերեցինք, հասցրինք ծառին, կտրեցինք, չորացրինք մի շաբաթ… Հետո արդեն մի ամիս պիտի աշխատենք դա հետ բերելու համար, այդ մի ամիսն էլ, որ աշխատենք հետ բերելու համար, արդեն աշուն է գալիս, էլ պետք չէ: Ջուրն է շատ լուրջ խնդիր, չգիտեմ` ինչու է թանկ նստում, ոնց չի հասնում։

Այստեղ անհամապատասխանություն կա, մի բան կա, որը պետք է գտնենք։ Եկեք գյուղերում այնպես դարձնենք, ինչպես որ խմելու ջուրն է. մարդ բացում է փականը, ջուրը գալիս է։ Ոռոգման ջուրն էլ թող այդպես լինի. բացի իր փականը, ֆիլտրած մաքուր ջուրը գա, ցուցիչը դրված լինի, վճարի։ Հիմա ես իմը դրել եմ, ցուցիչն էլ եմ դրել, ինձ համար եմ դրել, ուրիշի համար չեմ դրել, որովհետև խորքային հոր է, ես միացնում եմ, հոսանքի գումար եմ տալիս, շատ թանկ, և ջրում եմ։ Նույն ձևով կարող է լինել ամբողջ ոռոգման համակարգը… ֆիլտրերն ամեն տեղ դրած, գծերը քաշած․․․ Իրենից բան չի ներկայացնում, օգնենք, դնենք, մարդը թող անի, բույսին հասցնենք։ Տեսեք առավելությունը. մարդիկ, որ ասում են ջրի խնայողություն ․․․․ Տեսեք իմ բույսերը. 200,000 բույս նույն վայրկյանին նույն քանակությամբ ջուր են ստանում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Սորտերը Եվրոպա պետք է իրենց անուններով արտահանենք, հենց այնպես չպետք է արտահանենք։ Մի անգամ Իտալիայում խոսում էինք, ասացի մենք էլ ունենք․․․ Ընկույզ ունենք, մեզանից էլ գնեք։ Ասաց` գնենք, բայց ի՞նչ սորտ է, ես էլ ի՞նչ ասեի, ասեի Աշտարակի՞, թե՞ Գառնիի, թե՞ Եղեգնաձորի ․․․ Սորտի անուն է մարդն ուզում իմանալ։ Այսօր աշխարհում կա, ասենք թե, 5 սորտ՝ մեկն ամերիկյան, մնացածը ֆրանսիական, իհարկե, ընկույզի շատ հայտնի սորտերը Ֆրանսիայից են եկել՝ Շանգլեր, Ֆերնետ․․․․ այդ կարգի անուններ, ու որ ասում ես, արդեն ինքը գիտի։ Խանութում նայել եմ. սորտից կախված` գինը շատ է տատանվում, սորտն արդեն արժեք ունի։ Հիմա տեսեք, մենք վաղը մյուս օրը պետք է արտահանենք. ի՞նչ սորտ է, այդ սորտը ո՞րտեղ է գրանցված` չունենք, չգիտենք։

Գագիկ Սարդարյան։ Նույնն է, ինչ մեքենա վաճառենք, անունը չասենք, չիմանանք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Հետո ես մտածեցի` էս ուր եմ մտնում, հիմա որ ուզենանք հավաքել, 2 պարկ նույն ընկույզից չի լինի հաստատ, որովհետեւ մերը միշտ սերմնաբույսեր են. շեղում են տալիս։ Նաև այսպիսի մի խնդիր ունենք, ընկույզի թեմայով այսօր մարդիկ շատ են հետաքրքրված, արդեն մի 10 տարի է, բայց խաբվում են ու խաբվում, այդտեղ էլ պատրաստ չեն, այսինքն` գյուղացին էլ պատրաստ չէ, մատակարարն էլ պատրաստ չէ, տնկի արտադրողն էլ պատրաստ չէ, չի կարողանում ներկայացնել, թե ինչի մասին է խոսքը։ Ասում է` շատ լավն է, այսքան ծառ է, 50 կիլոգրամ․․․ Ախր դա հնարավոր չէ, դու այդ մարդուն ո՞նց ես խաբում․․․ 2 գյուղացի, կիսագրագետ. որ անգրագետ լինեին, դեռ լավ է, բայց կիսագրագետ, ինչ-որ մի տեղից բան են գտել, ցանում են, հանում են ու վաճառում:

Գագիկ Սարդարյան։ Այսինքն` դա էլ է խնդիր։ Ով ասես` տնկի է արտադրում ու վաճառում: Ինպրե՞ս կարելի է այդպես անել, այդ դաշտը պիտի կարգավորվի, չէ՞։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ինձ զանգել է մեկը, ասում է` ինձ ցածրաճ ծիրանի շիվ տուր, ուզում եմ ցածրաճ ծիրանի տնկիներ արտադրեմ ու արտահանեմ։ Ասացի` դու մասնագետ չես ոնց որ, բայց գոնե մասնագետ ունե՞ս․․․ Ասացի` չունեմ, չեմ տա շիվ։ Ասաց` ի՞նչ կլինի, ես մանկուց երազել եմ` տնկարան ունենամ, օգնիր… Ես ասացի` ինչքան ես հիշում եմ, մենք մանկուց երազում էինք` օդաչու դառնայինք, տիեզերագնաց, էդ դու ո՞նց երազեցիր` տնկարան ունենաս։

Գագիկ Սարդարյան։ Իսկ չե՞ք կարծում, որ այս տնկարանները պետք է հավաստագրվեն։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Իհարկե, պիտի հավաստագրվեն։

Գագիկ Սարդարյան։ Ինչ-որ պահանջներ դրվեն, հստակ։ Որ փողոցով անցնում ես, տնկի են վաճառում։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Կամուրջի տակ վաճառում են, ասում է`ի՞նչ ես ուզում, քեզ ի՞նչ է պետք: էն որ ասում են «կարտերից սևն ես սիրո՞ւմ, թե՞ սպիտակը»․․․ Վերջը, բերում հասցնում է նրան, որը ինքը տեսել է, որ հանի տա. կարմիր կեռաս ես ուզում, կարմիրն է, սպիտակ ես ուզում, սպիտակ է, բայց այդ մարդը որտեղից է բերել, ինչ է արել` պարզ չէ։ Տեսեք, ես ներմուծել, բերել եմ, միատարր, տեսեք` ինչքան լավն է, այսպիսի բան չկա, շատ քիչ է պատահում։ Օրինակ, ես շատ տնկարաններ եմ գնացել՝ արտասահմանում` Եվրոպայում, բայց այսպիսի բան չեմ տեսել՝ համաչափ, համասեռ, մաքուր։ Ինքը պիտի գա, կապված լինի տնկարանի հետ, գա առողջությունը տեսնի․․․։ Այսօր ով ասես` ծառ է ներկրում, ու մի ահավոր վիճակ է։ Աշտարակում բերել են 25 հեկտար, իբր, ինտենսիվ այգի են հիմնել։ Ռուսաստանից է ներդրողը…. Ծառերը ներկրեցին դրսից, զանգեցին, գնացի, տեսնեմ` արմատային քաղցկեղ է, որը մեր հանրապետությունում չի էլ եղել․․․ Լավ, ասում եմ, դու քո մասին չես մտածում, գոնե ժողովրդի մասին մտածի։ Սա կարտոֆիլի պալարների նման արմատները ամբողջությամբ փակում է, ծառը չորանում է, 3 տարի հետո իր մոտ չի լինելու. ավազային հողերում` մի քիչ շուտ, ծանր հողերում` մի քիչ ուշ։ Իրեն ասացի, որ ամբողջ Իտալիայի տնկարարների համակարգում ինձ ծանոթ մարդիկ են. կարող եմ կանչել իրենց, թող նայեն տեսնեն ինչ է, սա վառենք վերացնենք, թող քեզ նորը տան, կամ քո գումարը տան։ Հիմա այդ հիվանդությունը մտավ մեր երկիր։

Բայց այգեգործության ճիշտ զարգացման ձևը մենք պիտի դնենք, պետությունը պիտի ցանկանա, որ այգեգործությունը զարգանա, մեր պտուղների անունները թնդան և՛ Ռուսաստանում, և՛ Եվրոպայում, և՛ Արաբական շուկայում․․․ Մենք էլ պիտի հպարտանանք, կառավարությունը պիտի ասի` տեսա՞ր` ես ինչ արեցի, որ մեր անունը ամբողջ աշխարհում թնդում է։

Գագիկ Սարդարյան։ Ամբողջ աշխարհում այդպիսի օրինակ չկա, որ առանց պետության օգնության զարգացած գյուղատնտեսական երկիր լինի։ Իսրայելը վերցնենք, Ամերիկան վերցնենք, Կանադան վերցնենք, Եվրոպան վերցնենք։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Եթե չենք կարողանում, սուղ են միջոցները (ռազմական և այլ ծախսեր ունենք), գոնե մի ոլորտի ուղղենք, ու կարող է մեկը հայտնվի, ցանկություն հայտնի այդ օրինակով ինքն էլ մյուս ոլորտն ուղղի, ինքն էլ ասի` ես այստեղ եմ ներդրում անում։ Հնարավոր է չէ՞, բայց բերեք մի գործը մենք անենք, տանենք մինչև վերջ հասցնենք, ճանապարհը բացենք, Եվրոպայի ճանապարհը բացենք մեր պտղի համար։ Գնանք, դուռը թակենք, ասենք` այսպիսի խնդիր ունենք, մերը շատ լավն է, տանենք, թող փորձեն: Ես պատրաստ եմ` իմ բերքահավաքն անեմ, ինչքան էլ կլինի, ես պատրաստ եմ 1 տարի հրաժարվել եկամուտից, տանեմ` իրենք փորձեն, համը տեսնեն, հետո արդեն հասկանան։

Գագիկ Սարդարյան։ Շատ հաճելի էր, իմ մտքում շուտվանից կար այս հարցազրույցն անցկացնել, շատ կարևոր է, որ ձեր ասելիքը սեղմված հասցնենք տեղ։

Հովհաննես Հովհաննիսյան։ Ես էլ եմ շնորհակալ.․․ Իհարկե, շատ են եղել կազմակերպություններ, որ ինչ են արել, ինչպես են արել.․․ Բայց ինչքան ես հիշում եմ, դուք էլ մի բան զարգացրել եք, մի բան տեղ հասցրել եք։

Գագիկ Սարդարյան։ Մեր կարգախոսն այն է եղել, որ մի հետք թողնենք գյուղատնտեսության մեջ, որ մեզնից հետո եկողն ասի` այ, այս բանը արել են։

Բացահայտ ճշմարտություն է, որ հեղափոխության նկատմամբ պետության տարած ցանկացած հաղթանակի հիմքում ոչ թե ֆիզիկական, այլ հոգևոր ուժը պետք լինի։ Ոգով ուժեղ պետությունն ինքն է պարտավոր անցկացնել բարեփոխումներ։

Պ.Ա. Ստոլիպին

Հիմնական պատճառներից մեկը, որ ստիպեց Ռուսական կայսրությանը կատարել զանգվածային փոփոխություններ պետական կառուցվածքում, մեծ թվով սովորական մարդկանց դժգոհությունն էր իշխանություններից։ Եթե նախկինում այն վերաճում էր մեկանգամյա խաղաղ ցույցերի, ապա արդեն 1906 թ. նախաշեմին դրանք սկսեցին կրել շատ ավելի զանգվածային, հաճախ՝ արյունալի բնույթ։ Արդյունքում պարզ դարձավ, որ Ռուսաստանը պայքարում է ոչ միայն բացահայտ տնտեսական խնդիրների, այլև բացահայտ հեղափոխական վերելքի դեմ։

Ստոլիպինը հստակ գիտակցում էր, որ միայն ագրարային բարեփոխումներ իրականացնելով` հնարավոր չի լինի հանդարտեցնել մարդկանց։Կառավարության նախագահը գտնում էր, որ գյուղատնտեսության ոլորտում փոփոխություններ կատարելու հետ մեկտեղ հարկավոր է օրենքներ ընդունել դավանանքի և քաղաքացիների միջև հավասարության մասին, վերափոխել տեղական ինքնակառավարման համակարգը, խոսում էր բանվորների իրավունքների և կենցաղավարության, պարտադիր տարրական կրթության անհրաժեշտության, եկամտահարկի սահմանման, ուսուցիչների աշխատավարձերի բարձրացման և կարևորագույն այլ հարցերի մասին։ Մի խոսքով, այն ամենը, ինչը հետագայում մասնակիորեն դարձավ 1917 թ. Հոկտեմբերի կարգախոս, ստոլիպինյան ռեֆորմի փուլերից մեկն էր։

Ստոլիպինյան ագրարային ռեֆորմը խթանում էր առաջավոր ֆերմերային տնտեսությունների ստեղծումը։ Երկրում պետք է ձևավորվեր մանր և միջին հողատերերի ազդեցիկ խավ, որն ուղղակիորեն կապված չլիներ պետության հետ, այլ ձգտեր ինքնուրույն զարգացնելու սեփական արտադրությունը։ Նա հաճախ էր կրկնում, որ երկրի զարգացումը պետք է հիմնված լինի նաև «ամուր» և «ուժեղ» ֆերմերների վրա։ Պաշտոնական վիճակագրությունը վկայում է, որ մինչհեղափոխական Ռուսաստանում ձևավորված ագրարային տնտեսությունների միայն 10%-ը կարող էր կոչվել հաջողակ ֆերմերային տնտեսություն։ Միայն այդ 10%-ն էր օգտագործում ժամանակակից տեխնիկա, պարարտանյութեր, հողի մշակման առաջավոր եղանակներ և այլն։ Այսինքն՝ միայն այդ տնտեսություններն էին եկամտաբեր։ Ստոլիպինյան ռեֆորմի ընթացքում ձևավորված մնացած բոլոր տնտեսություններն աշխատում էին վնասով։ Պատճառն այն էր, որ մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը աղքատ էր և շահագրգռված չէր զարգացնել ագրարային համալիրը։

Թե քանի տնտեսվարող կա Հայաստանում, որ օգտագործում է ժամանակակից տեխնոլոգիաներ գյուղատնտեսության մեջ, այսօրվա վիճակագրությունը չի տալիս։

Եթե վերցնենք հիմնական մի քանի ոլորտներ, ակնհայտ է դառնում, որ, օրինակ, արտադրվող կաթի գերակշռող մասը կթվում է կովերից, որոնք պահվում են հին, մութ, հակասանիտարական գոմերում, առանց մեքենայական սարքերի, ինչպես Ցարական Ռուսաստանի տարիներին էր։ Հացահատիկի արտադրության տեխնոլոգիաները այնքան հին են, որքան թրթուրավոր ԴՏ-75 տրակտորը։ Ու այսպես` ագրարային սեկտորի յուրաքանչյուր ոլորտ։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո ու անկախացումից 30 տարի անց գյուղական համայնքներում գյուղատնտեսության վարման մշակույթը շատ չի տարբերվում 1940-1960թ.թ. տնտեսվարման մեթոդներից։ Հայաստանում 1991-1993թ.թ. իրականացված հողի ու այլ միջոցների սեփականաշնորհումը ոչ միայն չպահպանեց ագրարային ոլորտի խորհրդային տարիների վերջին նվաճումները, այլև հետ գցեց արտադրողականության մակարդակը Ռուսական կայսրության մինչստոլիպինյան գյուղատնտեսության մակարդակին ու ապրելակերպին։

Ստոլիպինյան ռեֆորմի հիմքում երեք հիմնարար գաղափար էր դրված՝ ա) քայքայել գյուղական համայնքը և արմատավորել մասնավոր սեփականությունը, բ) խթանել կոոպերատիվ շարժումը, գ) ուսուցանելու արդյունքում ձևավորել գյուղատնտեսության վարման բարձր մշակույթ։

Այսպիսով, Ստոլիպինի ագրարային ռեֆորմի հիմնական նպատակներն են՝

Նպատակ 1. Համայնքի քայքայումը և մասնավոր սեփականության արմատավորումը

Նոր ագրարային օրենքներ ընդունելու հետ մեկտեղ ռուսական կառավարությունը քայլեր էր ձեռնարկում համայնքը բռնի ուժով քայքայելու համար՝ միայն տնտեսական գործոնների վրա հույս չդնելով։ 1906 թ. նոյեմբերի 9-ից անմիջապես հետո ամբողջ պետական ապարատը գործի դրվեց ծայրաստիճան արմատական շրջաբերականների և հրամանների միջոցով։ Ընդ որում, ճնշամիջոցներ էին կիրառվում բոլոր նրանց դեմ, ովքեր դանդաղկոտություն էին դրսևորում դրանց իրագործման հարցում։

Հայաստանում առանց տնտեսագիտական հաշվարկների և հիմնավորումների սկսվեց հողի զանգվածային ու, որոշ դեպքերում, հարկադրական սեփականաշնորհումը։ Նպատակ էր դրվել քայքայել խորհրդային կարգերը գյուղում և հողն ու կենդանիները տալ գյուղացուն՝ հաշվի չառնելով` արդյոք այդ նոր տնտեսավարողները կարող են կով պահել, հող մշակել, կեր արտադրել, տեխնոլոգիաներ կիրառել և այլն։

Ի տարբերություն Ստոլիպինի՝ հայ «ռեֆորմատորները» չունեին նոր պայմաններում ագրարային արտադրության կազմակերպմանը վերաբերող օրենքներ և մշակված հետևողական քաղաքականություն։ Բոլոր խնդիրների շուրջ ծագած հարցադրումներին տրվում էր մեկ պատասխան. «Հիմա մեզ մոտ շուկայական տնտեսություն է, և շուկան ամեն ինչ կկարգավորի»։ Իմ ղեկավարը՝ անասնաբուծության դոկտոր-պրոֆեսոր Վաղինակ Բոգդանի Ոսկանյանը, այդպիսի քննարկումներից մեկի ժամանակ ասաց. «Ես այս մարդկանց անվանում եմ մարտնչող դիլետանտներ (խոսքն այդ տարիների կառավարության անդամների մասին էր)։ Որ դիլետանտ են, դա ներելի է, բայց որ նաև մարտնչող են ու չեն ուզում լսել, վտանգավոր է»։

Այս տարիներին աճ չի գրանցվել թե´ աշխատանքի արտադրողականության, թե´ արտադրանքի որակի, արտահանման ծավալների կամ սպասարկման նոր համակարգերի ստեղծման և կառավարման առումով: Ինչպես վերջին 50 տարում ստանում էինք 2 տոննա ցորեն` մեկ հեկտարից կամ 2000 լիտր կաթ` մեկ կովից, այնպես էլ շարունակում ենք: Երկրագործության կամ անասնապահության վարման մշակույթը շատ չի տարբերվում հետամնաց երկրների մակարդակից։

Մինչդեռ Ստոլիպինի ագրարային ռեֆորմի նպատակը միայն գյուղացիներին ազատագրելը կամ համայնքները քանդելը չէր։ Նա ուներ հստակ ծրագիր ու հեռահար նպատակներ, որոնցից պակաս կարևոր չէր վերաբնակեցման քաղաքականությունը։

Նպատակ 2. Վերաբնակեցման քաղաքականությունը որպես ռեֆորմի կարևոր փուլ

Ռուսական կայսրության այն ժամանակվա կարևորագույն խնդիրներից էր, այսպես կոչված, հողային սովը։ Այդ հասկացության իմաստն այն էր, որ Ռուսաստանի արևելյան հատվածը սակավ բնակեցված էր, ինչի արդյունքում հողերի գերակշռող մասը յուրացված չէր։ Ստոլիպինի ագրարային ռեֆորմի խնդիրներից մեկը արևելյան տարածքները բնակեցնելն էր արևմտյան նահանգների գյուղացիներով։ Մասնավորապես ասվում էր, որ մարդիկ պետք է տեղափոխվեն Ուրալից այն կողմ։ Ընդ որում՝ առաջին հերթին պետք է վերաբնակեցնեին հողազուրկ գյուղացիներին կամ նրանց, ում սեփական հողային տարածությունը սահմանափակ էր։

Ինչ ունենք Հայաստանում. խիտ բնակեցված Արարատյան հարթավայր և չյուրացված հողատարածքներ` նախալեռնային գոտում, սահմանամերձ շրջաններում և Արցախում: Ի տարբերություն Ստոլիպինի՝ մեր ղեկավարների մտքով չի անցնել մշակել սակավ բնակեցված տարածքների վերաբնակեցման, լեռնային գյուղատնտեսության զարգացման ու հողերի յուրացման ծրագիր, որի համաձայն՝մարդիկ խիտ բնակեցված քաղաքներից կտեղափոխվեն հեռավոր սահմանամերձ գոտիներ, ազատագրված տարածքներ։ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չի ունեցել հստակ ծրագիր, թե ինչպես պետք է վարվել վերաբնակեցման հետ: Մեզ մոտ տեղի ունեցավ հակառակ գործընթացը. սկսվեց զանգվածային հոսք դեպի քաղաքներ ու մայրաքաղաք։ Նախկինում կոլխոզ-սովխոզները, բացի արտադրություն կազմակերպելուց, իրենց վրա էին վերցրել այդ գյուղերի ու գյուղացիների մի շարք սոցիալ-տնտեսական խնդիրների լուծումը։ Այդ տնտեսությունների լուծարումից հետո այս հարցերը մնացին օդում կախված, որը նույնպես նպաստեց գյուղաբնակների արտահոսքին։

Նպատակ 3. Կոոպերատիվ շարժում

Ստոլիպինի շնորհիվ լայն տարածում ստացավ վարկային կոոպերացիան՝ արևմտյան երկրների օրինակով, որը զարգացավ երկու փուլով: Առաջին փուլում գերակշռում էր փոքրածավալ վարկավորման վարչական կարգավորումը: Երկրորդ փուլում գյուղական վարկային ընկերությունները, սեփական կապիտալ կուտակելով, զարգանում էին ինքնուրույն:

Վարկային հարաբերությունները էապես խթանեցին արտադրական, սպառողական և իրացման կոոպերատիվների զարգացմանը: Գյուղացիները կոոպերատիվ հիմունքներով կազմակերպում էին կաթի և յուղի համքարություններ, գյուղատնտեսական ընկերություններ, սպառողական վաճառակետեր և նույնիսկ համքարային կաթի գործարաններ:

Հայաստանում կոոպերատիվ հարաբերությունների հաստատման իրական (ոչ թղթի վրա), պետական քաղաքականություն երբեք չի եղել, և այդ գաղափարը տարիների ընթացքում ամբողջապես արժեզրկվել է: Դրան նպաստեցին նաև բազմաթիվ դոնոր կազմակերպությունների` «վերևից» իջեցրած ու ուղղորդված կոոպերատիվների ստեղծման ու զարգացման բազմաթիվ ծրագրերը։ Դոնորները մի նպատակ էին հետապնդում` արագ գրանցել կոոպերատիվներ <<ինչքան շատ, այնքան լավ իրենց ծրագրի համար>> սկզբունքով։ Գյուղացիներին գայթակղելու համար դոնորների ծրագրերը ուղղորդվում էին տարբեր տեսակի դրամաշնորհներով։ Երբեք «ներքևների» կարծիքն ու իրական կարիքներն ու պահանջները չեն ուսումնասիրվել ու հաշվի չեն առնվել:

Երկար տարիների քննարկումից հետո Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանն ընդունեց օրենք կոոպերացիայի մասին, որը նույնպես չխթանեց գյուղական համայնքներում կոոպերացիայի զարգացմանը։

Նպատակ 4. Ագրոմշակութային միջոցառումներ

Ստոլիպինի ռեֆորմի տարիներին գյուղացիներին ցուցաբերվում էր ագրոմշակույթի, գիտական հիմունքների մեծածավալ օգնություն՝ հաղթահարելու գյուղում տնտեսական առաջընթացի ճանապարհին գլխավոր խոչընդոտներից երկրագործության վարման ցածր մակարդակը և արտադրողների գերակշռող մասի` հին ձևերով աշխատելու արատավոր սովորույթը: Ստեղծվում էին ագրոարդյունաբերական ծառայություններ, որոնք կազմակերպում էին անասնաբուծությանը, կաթի արտադրությանը, գյուղատնտեսական արտադրության առաջավոր ձևերի ներդրմանը վերաբերող դասընթացներ: Մեծ ուշադրություն էր դարձվում նաև արտադպրոցական գյուղատնտեսական կրթության համակարգի զարգացմանը: Եթե 1905 թ. գյուղատնտեսական դասընթացներին հաճախում էր ընդամենը 2000 մարդ, ապա 1912 թ.՝ 58.000, իսկ գյուղատնտեսական ընթերցումների մասնակիցների թիվը համապատասխանաբար 31,6 և 1.046 հազար էր:

Հայաստանում գյուղատնտեսական խորհրդատվական ծառայություն հիմնադրելու նպատակով 90-ականների սկզբին հրավիրվեցին ԱՄՆ-ի Գյուղատնտեսության դեպարտամենտի (USDA) մասնագետներ: Նրանք օգնեցին հայ գործընկերներին ստեղծելու նմանատիպ խորհրդատվական ծառայություն Հայաստանի գյուղնախարարության կառուցվածքում և մինչև 2000 թ. ամբողջությամբ ֆինանսավորեցին բոլոր աշխատանքները՝ ներառյալ մասնագետների վերապատրաստումները Հայաստանում ու ԱՄՆ-ում։

2000 թ. դարձյալ ամերիկյան կողմի աջակցությամբ ևս մի կառույց ձևավորվեց Ագրարային համալսարանի կառուցվածքում՝ նպատակ ունենալով այդ խորհրդատվական ծառայության միջոցով ագրարային գիտությունն ու կրթությունը կապել գյուղատնտեսական արտադրության և գյուղի հետ, ու հակառակը: Ավելին՝ USDA-ի աջակցությամբ ստեղծվեց տարածաշրջանում իր բնույթով եզակի «Փոքր գյուղացիական տնտեսություններում ոռոգման ջրի օգտագործման և կառավարման հետազոտական կենտրոն», որի աշխատանքներում ներգրավված էր 2000-2005 թթ. ընթացքում ԱՄՆ-ի լավագույն գյուղատնտեսական համալսարաններում վերապատրաստված երիտասարդ գիտնականների գիտագործնական ներուժը: Այդ տարիներին Յուտայի համալսարանի շատ մասնագետներ ամիսներ շարունակ ուսումնական ծրագրեր էին իրականացնում ու պրակտիկ լուծումներ առաջարկում Հայաստանի Ագրարային համալսարանի իրենց գործընկերներին՝ իրենց փորձն ու գիտելիքները հաղորդելով հայ ֆերմերներին:

Բացի այդ՝ ամերիկյան նախագիծը (USDA MAP) հինգ տարի շարունակ ֆինանսավորեց Ագրարային համալսարանի կառուցվածքում իր կողմից ստեղծված հատուկ հիմնադրամը, որն աջակցում էր բազմաթիվ գիտագործնական ծրագրերի: Այդ երեք ուղղությունների (տեղեկատվական ծառայություն, ոռոգման ջրի օգտագործման կառավարման հետազոտական կենտրոն և գիտագործնական ծրագրերի աջակցման հիմնադրամ) զարգացման համար ամերիկյան կողմն ավելի քան 10 միլիոն դոլար տրամադրեց 2000-2005թ.թ.` հույս ունենալով, որ Ագրարային համալսարանում այս ուղղությունների ֆինանսավորումը կլինի շարունակական ծրագրի ավարտից հետո էլ։ USDA MAP ծրագրի ավարտից հետո Ագրարային համալսարանի կազմում ստեղծված այս երեք կառույցները դադարեցին գոյություն ունենալուց։ Իր ելույթներից մեկում Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը դժգոհեց, որ գիտակրթական կազմակերպություններում, համալսարաններում պայմաններ ստեղծելու փոխարեն, բոլոր միջոցները կենտրոնացվել են նախագծերը ներդնելու նպատակով ստեղծված տարբեր գրասենյակներում՝ այսպես կոչված ԾԻԳ-ում: Ագրարային համալսարանի օրինակը ցույց է տալիս, որ ամերիկյան կառավարության օժանդակությամբ ստեղծված, բնույթով բացառիկ գիտակրթական բազան, որը պետք է նպաստեր գիտության և խորհրդատվության զարգացմանը, ծրագրի ավարտից հետո դարձավ ոչ պիտանի ինչպես համալսարանի, այնպես էլ այս ոլորտը համակարգող իշխանական օղակների համար: Որպես արդյունք, ունենք ոչ լիարժեք գործող, թույլ նյութատեխնիկական բազայով, վերապատրաստման հնարավորություններից զրկված խորհրդատվական ծառայություն։

Պետր Ստոլիպինի ծոռը և ԱՄՆ-ի Ստոլիպինյան հուշակենտրոնի նախագահ Նիկոլայ Սլուչևսկին «Project Syndicate»-ում իր հեղինակած սյունակը նվիրել էր Ռուսաստանում գյուղատնտեսական բարեփոխում իրականացնելու անհրաժեշտությանը: Սլուչևսկին նախ թվարկել էր իր նախապապի նվաճումները` դրանցից կարևորելով այն, որ ագրարային ռեֆորմի մեկնարկից հինգ տարի անց Ռուսաստանի բնակչության թիվն ավելացել էր 18,5 միլիոնով (ավելի արագ` նախորդ տասնամյակի համեմատությամբ): Ռուսաստանը դարձել էր ցորենի խոշորագույն արտահանողը Եվրոպայում, և գրեթե երեք միլիոն ֆերմեր մաս էին կազել նոր միջին խավին:

Ստոլիպինյան ագրարային ռեֆորմի 5 տարիների ընթացքում գրանցվեցին աննախադեպ արդյունքներ.

• Ամբողջ երկրով մեկ 10 %-ով ընդլայնվեցին ցանքատարածությունները:
• Առանձին տարածաշրջաններում, որտեղ գյուղացիները զանգվածաբար դուրս էին գալիս համայնքներից, հնարավոր դարձավ մինչ 150 % ընդլայնել ցանքատարածությունները:
• Հատիկի արտահանման ծավալներն ավելացան՝ կազմելով համաշխարհային ցուցանիշի 25 %-ը: Բերքառատ տարիներին այդ ցուցանիշը բարձրանում էր 35-40 %-ով:
• Գյուղատնտեսական սարքավորումների գնումներն այդ տարիներին աճեցին 3,5 անգամ:
• 2,5 անգամ ավելացան օգտագործվող պարարտանյութերի ծավալները:

«Այս ամենը հաջողվեց Ստոլիպինին ոչ միայն խնդրի լուծման համակարգված մոտեցման շնորհիվ, այլև այն պատճառով, որ նա մեծապես գնահատում էր գյուղատնտեսությունը, իսկ այսօրվա Ռուսաստանում փոքր ֆերմերային տնտեսություն վարելը համարվում է անպատվաբեր», – ասում է բարենորոգչի ծոռը:

Իսկ Հայաստանու՞մ:

Շարունակելի

Գագիկ Սարդարյան

Հայաստանի անասնաշենքերի մեծ մասը մութ է, խոնավ հատակներով, ցածր առաստաղներով, օդի սահմանափակ հոսքով, ինչպես նաև կովերի հարմարավետության համար պահանջվող սանիտարահիգիենիկ պայմանների բացակայությամբ։ Այս ամենը պայմանավորված է կենդանիների պատշաճ խնամքի վերաբերյալ գիտելիքների պակասով և անասնաշենքերի բարելավման նպատակով ներդրումների սահմանափակությամբ, ինչը բերում է ցածր կաթնատվության և կենդանուն դարձնում է խոցելի հիվանդությունների ու մակաբույծների հանդեպ: Խելացի ֆերմաներն ապահովում են կովերի հարմարավետությունը, ինչպես նաև կերակրման և գենետիկ բարելավման ճիշտ կառավարում: Վերջինս իրենից ներկայացնում է ժամանակակից կովանոց՝ ջերմատան ծածկի ներքո, որն ապահովում է կենդանիների բարձր արտադրողականություն ու կաթի որակի բարելավում:

Խելացի ֆերմաների ներքին հագեցվածությունը.

• Ջրախմոց (անհատական կամ խմբային տաքացվող)

Ջրի առկայությունը շատ մեծ դեր ունի կաթնարտադրության գործընթացում. 1 լիտր կաթ արտադրելու համար կենդանուն անհրաժեշտ է առնվազն 3-4 լիտր ջուր: Օրվա մեջ կենդանին ամենաշատը խմում է ջուր անմիջապես կթից հետո՝ ծախսված էներգիայի վերականգնման, ինչպես նաև շոգ ժամանակ ջերմային սթրեսից դուրս գալու համար։

• Քամհար

Քամհարի առկայությունը կարևոր է տաք եղանակային պայմաններում կովանոցում ջերմաստիճանի նվազեցման, հովացման, ինչպես նաև կենդանիներից արձակված ջերմային էներգիան դուրս մղելու և ընդհանուր օդափոխության իրականացումն արագացնելու համար: Քամհարի կիրառումը նվազեցնում է կաթի մինչև 20-30% կորստի ռիսկը, ինչը կարող է տեղի ունենալ կովանոցում 25˚ C ջերմաստիճանից բարձր ջերմության պայմաններում:

• Լուսավորության լամպեր

Օրական 16 ժամ, նվազագույնը 180 լյուքս կայուն լուսավորությունը նպաստում է կաթնատվության բարձրացմանը: Եթե լուսավորությունը կայուն է, կենդանին սկսում է ավելի շատ կեր ընդունել, ինչը բերում է ավելի բարձր կաթնարտադրության:

• Կթի սարք

Կթի սարքով կթի իրականացման կարևորությունն այն է, որ մեքենայացված կիթը իրականացվում է միաձև, միշտ նույն տակտով՝ վակուումի և մերսման ճիշտ հարաբերակցությամբ, այնպես, ինչպես հորթն է կաթ ուտում մոր կրծքից։ Այսպիսով՝ կովերն ապահովում են հնարավոր կաթնատվության առավելագույն քանակ: Կթի սարքով կթի իրականացման արդյունքում կաթնատվությունը կարող է բարձրանալ մինչև 20%։

• Կովերի հանգստի տեղերում նախատեսված ռեզինե մատրասներ

Ապահովում է փափուկ մակերես կովերի հանգստի համար։ Այն նվազեցնում է պառկելուց և կանգնելուց առաջացող ցավը, դեպի կուրծք վարակի ներթափանցման հավանականությունը, ինչպես նաև կենդանիների խորը ցամքարի համար կիրառվող խոտի ծախսը։

• Արևային ջրատաքացուցիչ կթի հարթակի համար

Վերջինս ապահովում է տաք ջրի կայուն առկայություն՝ կթի սարքի տարաների լվացման գործընթացների իրականացման և կթի սենյակում ընդհանուր հիգիենան ապահովելու համար:

• Կովերի քորիչ

Կովը, ինչպես ցանկացած կենդանի օրգանիզմ, ևս բացառություն չի կազմում՝ ունենալով իրեն քորելու, մերսման կարիք: Այս սարքն ապահովում է այդ ամենը. այն կենդանուն հաճելի է, ինչը նվազեցնում է կովերի սթրեսն ու ավելացնում արտադրողականությունը, նաև մինչև 30%-ով կրճատում է մաստիտի առկայությունը:

• Պաղեցման տարողություն

Խոշոր կովանոցի դեպքում օրական կաթնարտադրությունը բավականին բարձր է, ուստի հարկավոր է տեղում ապահովել կաթի սառեցման սառնարանի առկայություն:

Խելացի ֆերմաներն ապահովում են կովերի հարմարավետությունը, ինչպես նաև կերակրման և գենետիկ բարելավման ճիշտ կառավարում: Վերջինս իրենից ներկայացնում է ժամանակակից կովանոց՝ ջերմատան ծածկի ներքո, ինչն ապահովում է կենդանիների բարձր արտադրողականություն ու կաթի որակի բարելավում:

2019 թ. հունիսի 14-ին Լոռու մարզի Ստեփանավան քաղաքում բացվեց նորարարական առաջին «խելացի անասնաշենք» («խելացի ֆերմա») փորձացուցադրական անասնաֆերման։ Հանդիպմանը ներկա էին պաշտոնատար անձինք ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունից, ՀՀ Ագրարային համալսարանից, միջազգային և տեղական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև ֆերմերներ տարբեր մարզերից:

«Խելացի ֆերմա»-ի գաղափարն ի կատար է ածվել ՔԱՐԴ հիմնադրամի կողմից իրականացվող «Կենդանիների առողջության կառավարում Հայաստանում և Վրաստանում. փուլ 2-րդ» ծրագրի շրջանակներում՝ Ավստրիական զարգացման գործակալության ֆինանսավորմամբ, իսկ այնուհետև՝ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության (ՊԳԿ)-ի օժանդակությամբ։ Նախագիծն իրականացրել է Թ.Ա.Հ.Գ. ԳՐԻԳ կազմակերպությունը՝ շվեդական Դե-Լավալ ընկերություն հետ համատեղ ջանքերով: Ֆերմաները ստացել են ԽԵԼԱՑԻ անվանումը, քանզի վերջիններիս ներքին հագեցվածության պայմաններն ու կենդանիների համար հատկացված տարածքները համապատասխանում են միջազգային չափանիշների պահանջներին: Ֆերմայի նախագծման ընթացքում հաշվի են առնվել բոլոր նրբությունները կենդանիները շուրջ տարին ֆերմայում պահելու նպատակով: Հաշվի են առնվել նաև կովերի հարմարավետությունը երաշխավորող բոլոր պայմանները (մաքուր օդ, ջուր, լուսավորություն, առաստաղի բարձրություն), որոնք իրենց հերթին կնպաստեն կաթնատվության բարձրացմանը:

Այն կառուցված է ջերմոցային կառույցների հիմքի վրա, ինչը նորարարական մեթոդ է Հայաստանում: Նորարարություն է նաև այստեղ ներդրված հովացման, օդափոխության, լուսավորության և կենդանիների տեսահսկման հեռակառավարման համակարգը, ինչը թույլ է տալիս ապահովել կառույցի վերահսկում մեծ հեռավորության վրա: Վերոնշյալ նորարությունների շնորհիվ ֆերմաների կառուցման ընթացքում տնտեսվում է ժամանակ և ֆինանսական միջոցներ, իսկ առաստաղի ճիշտ ընտրված բարձրությունը ապահովում է մաքուր օդ և պատշաճ օդափոխություն: Ծածկի թափանցելիության շնորհիվ ներսում ապահովվում է համաչափ լուսավորություն և ստվերների բացակայություն՝ կանխելով սթրեսի առկայությունը կենդանիների տեղաշարժման ժամանակ: Կիթն իրականացվում է ֆերմային կից կթի հարթակում մեքենայացված եղանակով:

Նախագիծը մշակված է կենդանիների ազատ պահվածքի համար: Ներկա պահին այստեղ կան արհեստական սերմնավորմամբ տեղական ցեղատեսակներից ստացված 12 գլուխ խառնացեղ էգ մատղաշներ: Թեև հստակ հաշվարկներ դեռևս չեն իրականացվել, թե որքանով արդյունավետ կլինի այս նորարարական անասնաշենքի գործարկումը, սեփականատեր Արմեն Ջաղինյանը վստահ է, որ այն կգործի առավել արդյունավետ, քան ավանդական անասնաշենքերը:

Խելացի անասնաշենքի առավելությունն այն է, որ անասնագոմն այլևս կարիք չկա մաքրելու. գոմաղբը խառնվում է հարդի հետ և դառնում տաք հատակ։ Անասնաշենքի համար կապիտալ ծախսեր պետք չեն. շենքը կառուցվում է երկու պատի և պոլիէթիլենային ծածկի միջոցով։ Հովացման և լուսավորման համակարգերը հեռակառավարվում են հեռախոսային հավելվածով:

Անասնաշենքի բուն նպատակը կաթնատվության և մթերատվության բարձրացումն է։ Ամռանը, երբ դրսի ջերմաստիճանը բարձրանում է, բարձրանում է նաև անասնագոմի ներսի ջերմաստիճանը կենդանիներից արձակվող ջերմային էներգիայի շնորհիվ։ Խելացի անասնագոմերում տեղադրված քամհարներն ապահովում են ջերմաստիճանի կարգավորումը անասնագոմի ներսում։ Հայտնի է, որ 24 աստիճանից բարձր ջերմաստիճանի դեպքում 30%-ով ընկնում է կենդանիների կաթնատվությունը և մթերատվությունը։

Նախատեսված են կառուցել անասնաֆերմաներ 12, 27 և 42 գլուխ անասունների համար։ Խելացի անասնաշենքերի պետական աջակցության ծրագիրը 100-ից ավելի դիմում է ստացել։ Պլանավորված է 30 հայտի բավարարում։

Երկրորդ «Խելացի անասնաշենք»-ը հիմնադրվել է 2019թ. նոյեմբերի 29-ին Շիրակի մարզի Ազատան համայնքում: «Խելացի ֆերման» նախատեսված է 12 գլուխ կովի ազատ պահվածքի համար: Ֆերմային կից կառուցված է կթի սրահ՝ ստացիոնար մեքենայական կթի համակարգով, որը հնարավորություն է տալիս միաժամանակ կթել 4 կով՝ ստեղծելով հարմարավետ պայմաններ կթի գործընթացի համար. կրճատվում է կթի համար պահանջվող աշխատուժն ու ծախսվող ժամանակահատվածը, ապահովում է կթի հիգիենան և կենդանիների առողջությունը: Ֆերմայի և կթի սրահի ներքին հագեցվածության պայմաններն ու կենդանիների համար հատկացված տարածքները համապատասխանում են միջազգային չափանիշների պահանջներին: Կթի սրահի առկայությունը և սարքավորումները հնարավորություն են տալիս պահպանել ու ապահովել կթի բոլոր պահանջները:

«Ագրոբիզնեսի և գյուղի զարգացման կենտրոն» հիմադրամի տնօրեն Գագիկ Սարդարյանի կարծիքով երկրում արտադրվող կաթի 90 և ավել տոկոսը արտադրվում է հակասանիտարական վիճակում՝ մութ, փնթի, ձեռքով կթելու պայմաններում, ինչի հետևանքով ընկնում է կովերի կաթնատվությունը ու արտադրվող կաթի որակը։ Տնտեսվարողները դժվար են գնում նոր տիպի ֆերմաների կառուցմանը, քանի որ դրա համար չկան տնտեսական խթանիչներ և չեն տարվում լայնածավալ բացատրական, ուսուցողական, ցուցադրական աշխատանքներ։ Գ. Սարդարյանի առաջարկով` պետք է փոխել կաթի գնագոյացման մեխանիզմը երկրում՝ այն համապատասխանեցնելով միջազգային ընդունված մեխանիզմներին. այն է` կաթի համար վճարել՝ ելնելով աղտոտվածության մակարդակից: Նրա կարծիքով` սա լրջագույն փոփոխություն է, ու եթե Հայաստանն ուզում է դառնալ բարձրորակ պանիրներ արտադրող ու արտահանող երկիր, պետք է գնա այս բարեփոխմանը։ «Խելացի ֆերմա»-ները անասնաբուծության ոլորտում այլ բարեփոխումների հետ միասին պետք է դառնան մեծ ու համապարփակ ծրագրի առանձին բաղադրիչներ: Այս բոլոր բարեփոխումները փոխկապակցված են և միայն համալիր ներդրման դեպքում կարող են ամբողջական զարգացում ու առաջընթաց ապահովել:

 Կենդանիների մթերատվության հիմքը մատղաշի ճիշտ աճեցումն է: Հորթին կերակրման և պահվածքի անհրաժեշտ պայմաններով ապահովելու դեպքում կարող ենք հասնել գենետիկական ներուժի առավել ամբողջական իրացման։

Վերջին հաշվով՝ ի՞նչ է անհրաժեշտ հորթին: Այս հարցն ունի բավական պարզունակ պատասխան, եթե հետևենք հասարակ և համապարփակ կանոնի. ձգտել հնարավորինս մոտ լինել բնությանը՝ ինչ-որ ձևով ընդօրինակելով դրան, իսկ որոշ դեպքերում՝ դրան օժանդակել նոր, արդյունավետ միջոցների և տեխնոլոգիաների օգնությամբ:

Նորածին հորթերն անպաշտպան են հատկապես կյանքի առաջին 24 ժամվա ընթացքում։ Հիվանդություններից զերծ պահող միակ արգելքը պասիվ իմունիտետն է, որը ձեռք է բերվում մայրական կաթի միջոցով ստացվող իմունագլոբուլինների շնորհիվ։ Ծնվելուց բառացիորեն մի քանի ժամ անց հորթի աղիքային ուղու իմունագլոբուլիններ ադսորբելու ունակությունը կտրուկ նվազում է։ Ահա թե ինչու շատ կարևոր է կենդանուն հնարավորինս արագ ապահովել մեծ քանակությամբ իմունագլոբուլիններով։

Շատ հաճախ կովերի մաստիտը, կրծից բազմաբնույթ արտադրությունները, հետծննդաբերական թերանդամալուծությունը, ծնի ընթացքում ի հայտ եկած տարբեր խնդիրներն ազդում են մայրական կաթի քանակության և որակի վրա, ինչի արդյունքում նորածին մատղաշի առաջին կերակրումը լինում է թերի: Խիժի որակի վրա բացասաբար են ազդում նախրում մատղաշ կամ նոր կենդանիների հայտնվելու արդյունքում ծագած սթրեսը, լակտացիայի ժամկետը, չհաշվեկշռված կերակրումը, բարձր կաթնատվությունը, կենդանիներին տեղից տեղ փոխադրելը և բազմաթիվ այլ գործոններ։

Բնական իմունագլոբուլինների պակասը կարելի է լրացնել օրգանական սելեն, Enterococcus faecium պրոբիոտիկ և վիտամինային կոմպլեքս պարունակող կերային հավելումների օգնությամբ։ Կերային հավելումները խթանում են իմունային համակարգը և պահպանում նորածին հորթի առողջությունը։ Այդ դեպքում կենդանին ստանում է լրացուցիչ էներգիա, կարգավորվում է աղիների միկրոֆլորան, որպես արդյունք, նվազում է վարակիչ հիվանդությունների առաջացման ռիսկը։

Ո՞ր դեպքերում է հարկավոր հորթին տալ կերային հավելում։ Տնտեսության մասնագետները կարող են ճիշտ որոշում կայացնել անալիզի արդյունքում մայրական կաթի մեջ իմունագլոբուլինների քանակությունը ստուգելուց հետո: Խիժի որակը շատ արագ և ճշգրիտ կարելի է ստուգել կոլոստրոմետրի օգնությամբ, որն անհրաժեշտ է բոլոր այն տնտեսությունների համար, որտեղ սառեցնում են բնական խիժը: Պահպանման ընթացքում այն կորցնում է օգտակար հատկությունների որոշակի մասը։ Հորթին կերակրելուց առաջ խիժն անհրաժեշտ է հալեցնել և ևս մեկ անգամ ստուգել իմունագլոբուլինների քանակությունը։ Եթե կոլոստրոմետրը ցույց է տալիս, որ այն բավարար չէ, անհրաժեշտ է հորթին տալ կերային հավելումներ։

Անասնապահների աշխատանքը էապես հեշտացնում և կենդանիների աճեցման հետ կապված ծախսերը նվազեցնում են հորթերին հեղուկ կեր և խտանյութեր մատակարարող կայանքները: Ի՞նչ առավելություններ ունի ավտոմատ կայանքը։ Նախ և առաջ այն կարող է ապահովել ամբողջ կաթնային շրջանում առանձին վերցրած յուրաքանչյուր հորթի պահանջին համապատասխան անհատական կերակրում՝ անկախ այն բանից՝ կենդանին զարգացման առումով գերազանցում է իր հասակակիցներին, թե հետ է մնում։ Ինչպես ստնտու կովի միջոցով կերակրման պայմաններում, այս դեպքում նույնպես հորթերը կարող են մշտապես ստանալ սահմանված ջերմաստիճանի և անհրաժեշտ չափաբաժիններով կաթ կամ անարատ կաթի թարմ փոխարինիչ։ Կերակրման ընթացքում կենդանիների բնական դիրքը թույլ է տալիս, որ կաթը, շրջանցելով դեռևս չզարգացած կտրիչը, մուտք գործի անմիջապես շրդանի մեջ, ինչը դրական է ազդում մատղաշի առողջության վրա։ Եթե կայանքը ներբեռնված է հատուկ ծրագրով, կերաբաժինը կարող է կարգավորվել ավտոմատ եղանակով: Սարքի էկրանին արտապատկերվում է յուրաքանչյուր կենդանուն վերաբերող օպերատիվ տեղեկատվությունը։ Հորթի հիվանդանալու դեպքում հեղուկ և փոշենման դեղերը դոզաչափի օգնությամբ նույնպես կարող են ավտոմատ/ինքնաշխատ եղանակով ավելացվել կերին։ Տրվելիք կաթի չափաբաժինը աստիճանաբար նվազեցնելու դեպքում կարելի է բարձրացնել խտացրած կերատեսակների բաժնեմասը, ինչն անհրաժեշտ է կտրիչում պտկիկների վաղ զարգացման համար: Դրա շնորհիվ նաև բարելավվում է սննդանյութերի յուրացումը։ Միևնույն ժամանկ կարելի է տնտեսել մինչև 20 կգ կաթի թանկարժեք փոխարինիչ, իսկ ընդհանուր աշխատանքային ծախսերը նվազեցնել ավելի քան երեք անգամ։

Համակցված կայանքներում կարելի է զուգակցել հորթերի ցերեկային կերաբաժնի մաս կազմող կաթնամթերքի տարբեր տեսակները, ինչպես նաև փոխել դրանց խտությունը։ Եթե անհրաժեշտ է լինում հորթերին տալ միայն չոր կեր, կարելի է օգտագործել խտանյութեր պատրաստելու համար նախատեսված ավելի պարզ կառուցվածքով կայանքներ։

Կերային կայանքներ կիրառելու դեպքում ամբողջությամբ վերահսկվում են մատղաշի աճը և զարգացումը, լավ հիմք է դրվում մթերատվության գենետիկական ներուժի հետագա իրացման համար։

Հավանաբար մեզանից յուրաքանչյուրը կարող է նշել գոնե մեկ տնտեսություն, որտեղ աշխատում են հին մեթոդներով՝ գործնականում չօգտագործելով նորագույն գիտելիքներ և տեխնոլոգիական հնարքներ։ Գործի նկատմամբ նման մոտեցման արդյունքում առաջանում են բազմաթիվ խնդիրներ։ Օրինակ՝ երկարաձգվում է հորթերին հեղուկ կեր տալու ժամանակահատվածը, կաթնային շրջանը (այդ ընթացքում կենդանին չի ստանում խտանյութեր, ինչը դանդաղեցնում է կտրիչի զարգացումը)։ Մատղաշի սխալ կերակրումը և ութ ամսականից բարձր տարիքի երինջների կենդանի զանգվածից չափից ավելի աճը հանգեցնում է կենդանիների ճարպակալման, նվազեցնում է բեղմնավորվելու ունակությունը։

Նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրումն ունի շատ մեծ առավելություններ։ Այսպես, բարձրորակ պրեստարտերային և ստարտերային խտացված կերատեսակների օգտագործումը բարձրացնում է աճի տեմպերը և բարելավում երինջների ֆիզիոլոգիական զարգացումը, ինչը դրականորեն է ազդում տնտեսական արդյունքի վրա։

Ժամանակին Ռուսաստանի պետական ագրարային համալսարանի Կ․Ա․ Տիմիրյազևի անվան ՄԳՏԱ պրոֆեսոր Վ․Ի․ Էդելշտեյնը հաճախ կրկնում էր․ «Տեխնոլոգիան առանց կենսաբանության կույր է, առանց մեքենայացման՝ մեռած, սակայն ամեն ինչ որոշում է անողոք էկոնոմիկան»։

Այսպիսով անհրաժեշտ է խելամտորեն հաշվեկշռել արտադրական տեխնոլոգիաները և էկոնոմիկան, որպեսզի դրանց փոխազդեցությունից ստացվող սիներգիկ էֆեկտն ապահովի անասնապահական ձեռնարկությունների կայուն զարգացում։

Արձագանք՝ Վիկտորյա Այվազյանի, Մորտեն Կվիստգաարդի «Ընտանեկան ֆերմերային տնտեսությունների կարևորությունն ու դրանց խնդիրները Հայաստանում» հոդվածին

Հոդվածի և նախորդող խմբագրականի բարձրացված հարցերը, կարելի է ասել, մեր գյուղատնտեսության լինել – չլինելու, մոտակա ապագայի խնդիրներն են. առանց բավարար արդյունավետության, շահույթի ոլորտը չի կարող գոյատևել, մինչդեռ այն մեզ ամեն օր սնունդ մատակարարողն է, հետևաբար, չի կարող չլինել: Հասկանալի է, որ այս երկընտրանքի    պատասխանը պետք է տրվի` առկա խնդիրները վեր հանելով, վերլուծելով և լուծման կոնկրետ պատասխանները գտնելով: Չանդրադառնալով մանրամասներին` նշեմ, որ, իմ կարծիքով, հոդվածի վերնագրում նշված հարցերին տրվել են իրատեսական բնորոշումներ, որոնք կարող են ոլորտի զարգացման հայեցակարգի, ռազմավարության հիմք հանդիսանալ: Ցավալի է իհարկե, որ առայսօր` անկախացումից 30 տարի անց, մենք չունենք այդ հայեցակարգը և քայլում ենք առաջ խարխափելով, երբեմն թույլ տալով նաև աններելի սխալներ:

Իսկ այժմ ըստ էության. և այն պետք է սկսեմ ոչ թե հոդվածից, այլ նրան նախորդող խմբագրականից` Հնդկաստանի և Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտների համեմատական գնահատականը ցույց է տալիս, որ մեր երկրում էլ կարելի է ունենալ արդյունավետ, շահութաբեր գյուղացիական փոքր տնտեսություններ: Ու որպես հիմնարար մոտեցում խմբագրականն առաջ է քաշում գյուղացիական տնտեսության չափի, մեծության խնդիրը` իրավացիորեն նշելով «Ավելի մեծ չի նշանակում ավելի լավ ու ավելի արդյունավետ» ու որոշակիացնում է հարցադրումը` «Որ՞ն է, օրինակ, ֆերմայի առավել նպատակահարմար չափսը»: Կարող է տարօրինակ թվալ, բայց այս հարցադրման պատասխանը, իմ կարծիքով, պետք է անմիջականորեն շաղկապված լինի Երկրի ներքին և արտաքին անվտանգության խնդիրների հետ. տնտեսության ճիշտ հաշվարկված չափը պետք է ապահովի բարեկեցիկ ապրելու որոշակի շահույթ, նպաստի շահույթի այդ չափով սեփականատերերի միջին խավ ստեղծելուն, ինչը կկանխի արտագաղթը և գտնվելով մեծահարուստների և ընչազուրկների միջև` ներքին լարվածության թուլացման զսպանակի դեր կարող է կատարել: Սահմանների պաշտպանության, երկրի անվտանգության առումով միջինից ավել շահույթ ունեցող, սահմանամերձ շրջանների սեփականատերերի միջին խավը ավելի մոտիվացված կպաշտպանի իր սեփական հողատարածքը, տարիների քրտինքով ստեղծված տնտեսությունը: Մեր դիտարկումով, հարկային և այլ օրենքներով կարելի է ձևավորել կաթնապրանքային ֆերմաների խոշորացման այն չափը, որը թույլ կտա գյուղատնտեսության ոլորտում շահութաբերության բավարար չափաբաժնով միջին խավը հասցնել 70 – 80 տոկոսի, հարուստներինը և աղքատներինը` 20 – 30 տոկոսի: Այս հարաբերակցությունը համահունչ է մարդկանց «բան» ստեղծելու ունակություններին և, հետևաբար, կարող է ներքին լարվածությունից զերծ, անցնցում հասարակություն ստեղծելու իրատեսական նախադրյալ լինել: Հասկանալի է, որ հասարակությունը դինամիկ կառույց է և պետք է թույլատրի խավերի շարժը աղքատությունից միջին խավ, ապա` հարուստ, և հակառակը:

Իսկ այժմ փորձեմ այս դրույթների կիրառմամբ ներկայացնել գյուղատնտեսության` արդյունավետության, շահութաբերության առումով առավել վատ վիճակում գտնվող ճյուղերից մեկի` տավարաբուծության զարգացման մեր տեսլականը: Ոլորտում կաթի ու մսի արտադրությամբ զբաղվում են 200.000 գյուղացիական տնտեսություններ, որոնցից 170.000-ը` ամբողջի 85 տոկոսը, վիճակագրության համաձայն` ունի միջին հաշվով 3 գլուխ տավար: Այս տնտեսությունները իրենց գործունեությունից շահույթ չեն ստանում, և ինչպես մեր վարչապետն է նշում « գյուղացին չարչարվում է, բայց արդյունք չունի»: Հասկանալի է` երբ չկա շահույթ, և աշխատանքն էլ գոյատևելու տառապանք է, ոլորտը չի կարող զարգանալ: Եվ իրոք, ԱՎԾ – 2018 վիճակագրական տեղեկագրի համաձայն` հաշվետու 5 տարում տավարաբուծությամբ զբաղվողները պակասել են` 5, տավարի գլխաքանակը` 12.8, այդ թվում, կովերինը` 13.2 տոկոսով: Համայնավարական տարիների / 1981թ./ հետ համեմատած` 2018 թ.–ին խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակը նվազել է 23 տոկոսով: Վիճակագրությունը փաստում է նաև, որ կոոպերատիվներով անասնագլխաքանակը կենտրոնացնելու գաղափարը չի ընկալվում, ավելին, չնայած կառավարության ֆինանսական աջակցությանը` շարունակվում է փոքրաչափ տնտեսությունների քանակական աճը, ինչը նշանակում է, որ ավելանում են շահույթ չունեցող տնտեսությունները: Ի՞նչ անել` պատասխանը միակն է` բարձրացնել այդ տնտեսությունների (որոնք միավորում են միջին հաշվով 850.000 մարդ, մեր ազգաբնակչության մոտավորապես մեկ երրորդը, և որոնք շահույթի, ապրուստի միջոցների բացակայության պատճառով ավելի հակված են արտագաղթի) արդյունավետության, շահութաբերության մակարդակը: Նշեմ նաև, որ քիչ թե շատ ծանոթ լինելով իրավիճակին` կարող եմ հաստատել. առկա են մեր գիտնականների կողմից ստեղծված բազմաթիվ այլ տեխնոլոգիաներ, տեխնիկական միջոցներ, որոնց ներդրումով զգալիորեն կարելի է ավելացնել գյուղացու շահույթը: Բայց դա չի արվում… Եվ սա առանձին հարց է, որը խորը վերլուծության կարիք ունի, ինչին խիստ ցանկալի կլիներ, որ անդրադառնային հոդվածի հեղինակները:

Կարծեք թե անհեթեթ իրավիճակ է. առկա են տավարաբուծությամբ զբաղվողների շահույթի կայացման, ավելացման տեխնոլոգիական, տեխնիկական միջոցները. սակայն ոլորտը առաջ չի շարժվում, դոփում է տեղում, իսկ ԱՎԾ վերջին տեղեկագրի համաձայն` արդեն նահանջում է: Խնդիրն այն է, որ առկա տեխնոլոգիաները , տեխնիկական միջոցները կարող են շահույթ բերել գյուղացուն, երբ նրանք ծանրաբեռնված են աշխատանքով գոնե իրենց արտադրողականության 70 – 80 տոկոսի չափով: Մինչդեռ 3 գլուխ տավարը հազիվ կարողանա ապահովել արտադրողականության իրացման 5 – 10 տոկոսը: Իսկ դա նշանակում է կաթի ու մսի ինքնարժեքի բարձրացում, շահույթի ավելացման փոխարեն` անկում, գյուղացու տնտեսական վիճակի վատթարացում: Խնդրի լուծումը ունի երկու տարբերակ` ա/ «… ստեղծել բավական էժան, յուրաքանչյուր ֆերմերին հասանելի, փոքրածավալ կիրառման սարքավորումներ…», ինչն առաջարկում է խմբագրականը, և բ/ անասնագլխաքանակը կենտրոնացնելով, տնտեսությունները խոշորացնելով` օգտագործել առկա տեխնիկական միջոցները: Երկու առաջարկություններն էլ, տրամաբանական լինելով հանդերձ, վիճարկելի են: Առաջին դեպքում  փոքրաչափ սարքավորումները արտադրողականության միավորին վերագրվող կապիտալ ներդրումների հաշվով, օբյեկտիվ պատճառներով /մեքենայի արտադրողականությունը, շարժիչի հզորությունը, գինը գործառական կապի մեջ չեն/ և, հետևաբար, շահութաբերության, արդյունավետության առումով զիջելու են համեմատաբար մեծերին, ինչն արդեն խնդիր է: Երկրորդ դեպքում խնդիր է տնտեսությունների խոշորացումը. ինչպե՞ս համոզել գյուղացուն, որ իր տավարը միավորի հարևանների ունեցածի հետ, միավորի նաև իր հողակտորները, գյուղտեխնիկան, ինչը, տնտեսագիտության օրենքների համաձայն, թույլ կտա ստեղծել շահութաբեր տնտեսություն, ապրել բարեկեցիկ, չլքել երկիրը:

Մեր կարծիքով, խնդրի լուծման իրատեսական տարբերակը հետևյալն է. համայնքում, կայացած որևէ ֆերմերի մեծ մասնաբաժնով մասնակցությամբ պետության աջակցությամբ ստեղծվում է վերը նշված տեխնոլոգիաները կիրառող, կայուն միջին շահույթ ապահովող կաթնապրանքային, ուսուցողական ֆերմա, որտեղ ուսանելով` 3 գլուխ տավար ունեցող գյուղացին կհամոզվի, որ եթե ինքը, սեփականության իրավունքը պահպանելով, միավորի իր անասնագլխաքանակը, հողակտորները, գյուղտեխնիկան, ապա ավելի քիչ չարչարվելով` կավելացնի իր շահույթը: Նա այդ շահույթը կունենա նաև` իր 3 գլուխ տավարի գոմաղբը վերը նշված տնտեսությունում մշակման ուղարկելով: Եվ , անշուշտ, շահույթը ավելին կլինի, եթե արոտի մշակման բազմաֆունկցիոնալ մեքենայի կիրառմամբ ինքը համայնքից գնի 2 – 3 անգամ էժան խոտ, ինչն ապացուցել ենք մեր արտադրական փորձերով: Գյուղացին, բացի գոմաղբից, մշակման կուղարկի նաև այրվող աղբը, ետբերքահավաքի օրգանական թափուկները` ստանալով համարժեք գրանուլացված վառելանյութ, ավտոմատ ռեժիմով ջեռուցելով իր բնակարանը:

Կառավարությունը անցյալում, նաև ներկայում` կամավորության սկզբունքով, կոոպերատիվներ ստեղծելով` փորձում է լուծել անասնագլխաքանակի կենտրոնացման խնդիրը` գյուղացուն տրամադրելով բազմաբնույթ աջակցության, այդ թվում, ֆինանսական, արտոնություններ: Ինչպես արդեն ասվեց, կոոպերատիվի գաղափարը գյուղացին չի ընկալում. նա դրանում տեսնում է կառավարության խորամանկ քայլը` իրեն հարկային դաշտ տանելու` սեփականության իրավունքով իրեն պատկանող անասուններից սպասվելիք օգուտը այլոց իրավասությանը հանձնելով: Այս առումով հիշեմ մի դրվագ. Ազգային ժողովի կողմից կոոպերացիայի մասին օրենքն ընդունելու նախօրեին «Շանթ» հեռուստաընկերությունը ուղիղ եթերով գյուղում կազմակերպում է խնդրի քննարկումը. ու չնայած նրան, որ մասնակից 25–ից ավելի   գյուղացիներից ոչ մեկը հավանություն չտվեց այդ գաղափարին, հաջորդ օրը գրեթե միաձայն այդ օրենքն ընդունվեց: Այսինքն` գյուղացին համաձայն չէ, բայց Ազգային ժողովը պարտադրում է: Ինչու՞…: Հասկանալի է, որ պարտադրանքով գյուղացու վզին փաթաթված օրենքը չի աշխատելու, և չաշխատեց:

Անասնագլխաքանակը կենտրոնացնելու մի նոր փորձ է կառավարության 2019 թ.-ի ապրիլի 4 -ի «Փոքր և միջին խելացի» անասնաշենքերի կառուցման կամ վերակառուցման և դրանց տեխնոլոգիական ապահովման պետական աջակցության¦ ծրագիրը, որով խնդրի լուծումը առավելապես հասցեագրվում է անհատին: Այս ծրագրի ամենամեծ բացը արվելիք ծախսերը, իսկ դրանք փոքր գումարներ չեն` 20 մլն.-ից մինչև 65 մլն դրամ, փակելն ու շահույթ ունենալով բարեկեցիկ ապրելու հեռանկարի անորոշությունն է. ծրագրում տառ անգամ չկա սպասվելիք շահույթի մասին: Ու դա պատահական չէ. ոլորտի զարգացման հիմնաքարը կայուն կերային բազան է, որը ըստ ԱՎԾ 2018թ.-ի վիճակագրության տեղեկագրի` վերջին 5 տարում էական անկում է գրանցել: Տնտեսությունների խոշորացման նախագծեր են քննարկվում նաև Ազգային ժողովում, ու որքան ես եմ հասկանում, հիմքում ունենալով պարտադրանքը` սեփականատիրոջ հողը վարձավճարով այլոց օգտագործմանը հանձնելու մասին: Հազիվ թե այս քայլը արդյունավետ լինի, որովհետև ցանկացած վարձակալ հողը ոչ թե «կարգի» կբերի , այլ առավելացույնը քամելով` նրանից կհրաժարվի` ավելացնելով անապատացման ենթակա , չօգտագործվող հողատարածքները:

Փորձեմ ամփոփել. փոքրաքանակ տավարաբուծությունը մեր երկրում կլինի շահութաբեր, կպահպանվի դրանով զբաղվող մոտավորապես 850.000 մարդկանց բնականոն կյանքը, եթե մենք, առկա գիտատեխնիկական ներուժը, տեխնոլոգիաներն ու մեքենասարքավորումները համայնքի խոշորացված գոնե մի տնտեսությունում ներդնելով, շահույթը ստանալով, 3 գլուխ տավար ունեցողին ցույց տանք առաջընթացի ուղին, օգնենք նրան` համագործակցելու այդ տնտեսության հետ, որպեսզի իր ռեսուրսները շահութաբեր ապրանքի վերածի: Տնտեսության խոշորացման /անասնագլխաքանակի կենտրոնացմամբ/ չափը, որը պետք է ապահովի միջին խավի ձևավորումը` բավարար շահույթ ստեղծելով, որոշվում է համայնքի բնարտադրական, շուկայական առանձնահատկությունների վերլուծության հիման վրա:

Հարգելի ընթերցող, ես փորձեցի իմ հնարավորություննների սահմաններում ներկայացնել իրավիճակը և առաջարկել լուծում, որն իրատեսական ենք համարում: Եվ եթե խմբագրությունը ինչ-որ չափով համամիտ է, պատրաստ եմ ներկայացնելու առաջարկվող լուծումների մանրամասները տեխնոլոգիայի, տեխնիկական միջոցների գծապատկերներով, լուսանկարներով, տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների մանրամասներով: Շնորհակալ կլինեմ, եթե խմբագրությունը կազմակերպի խնդրի քննարկման կլոր սեղան:

Հարգանքով`

Ստյոպա Խոյեցյան, «Գյուղատնտեսության մեքենայացման ԳՀԻ» նախկին տնօրեն,

տեխն. գիտ. թեկնածու

Հեռ. 091314943

20. 08. 2019.