Ես ամեն բան սկսեցի զրոյից

«Նա երեսուներեք հազար հեկտար հացահատիկ է աճեցնում առանց  վարելու: Արդյունքում նվազել են աշխատուժի և վառելիքի ծախսերը, իսկ հողերը տալիս են գրեթե նույնքան բերք, որքան ստացվում է ավանդական մշակումից¦

 Հնարավո՞ր է արդյոք կրկնապատկել հացահատիկի բերքը: Որո՞նք են այն բացթողումները, որոնք հանգեցնում են Հայաստանում հացահատիկի սակավության Մշակության նոր տեխնոլոգիայով՝ խնդրի լուծման եղանակ է առաջարկում §Բոզոյան ՍՊԸ»–ի հիմնադիր Արամայիս Բոզոյանը:

• Բոզոյան ՍՊԸ¦-ն գործում է Օմսկում: Հողի մշակումը սկսել է 1500 հա հողատարածքից` աստիճանաբար հասցնելով ներկայիս 33 000 հա–ի: Ձեռնարկատիրական գործունեությամբ սկսել է զբաղվել դեռևս 90-ականներից: Սկզբում տեղադրել է ալրաղաց Օմսկ քաղաքում, իսկ 2001 թվականից ընկերությունը զբաղվում է հողագործությամբ՝ ապահովելով ալրաղացները սեփական հումքով: Ռուսաստանում հասնելով հաջողությունների՝ Արամայիս Բոզոյանը համարձակ որոշում է կայացրել՝ ներդնել սեփական փորձը և ֆինանսական հնարավորությունների որոշ մասը Հայաստանի գյուղատնտեսության մեջ: Հայաստանում Բոզոյան ՍՊԸ–ն իր գործունեությունը սկսել է 2011 թվականից Տաշիրում, որտեղ այսօր 1700 հա ցորենի ցանքեր ունեն: Տեխնիկան և սարքավորումները ներմուծվել են Ամերիկայից, Գերմանիայից, Իսպանիայից, Ֆինլանդիայից, Լեհաստանից, Թուրքիայից, Ուկրաինայից և Ռուսաստանից: Ներդրումները կազմել են 320 000 դոլար, մինչև գարուն պլանավորվում է ձեռք բերել 800 000 դոլարի համարժեք տեխնիկա:

ԱգրոՄշակույթ – Ինչպե՞ս դարձաք Ռուսաստանի խոշոր հողօգտագործողներից մեկը:

Արամայիս Բոզոյան – Ես կրթությամբ շինարար եմ: Ավարտել եմ Լենինականի շինարարական տեխնիկումը, Օմսկի ավտոճանապարհային ինստիտուտի շինարարական ֆակուլտետը: Հողագործությամբ զբաղվելու միտում չեմ ունեցել: 90-ական թվականներից զբաղվել եմ տարբեր բիզնեսներով: Բիզնեսի մեջ գյուղատնտեսական գործիքների ներմուծման հարցեր ծագեցին: Սկսեցինք աշխատել սովխոզների հետ: Սովխոզներին տեխնիկա էինք մատակարարում, ցորեն վերցնում նրանցից  ու հետո վաճառում այն: Միտք ծագեց՝ չվաճառել ցորենը, այլ վերամշակել: Այդ նպատակով ալրաղաց հիմնեցինք: Այսօր մեկ տարում վերամշակում ենք 40 հազար տոննա ցորեն, որը բավականին լավ ծավալ է: Միևնույն ժամանակ այն վաճառում ենք: Ունենք մեր սեփական ամբարձիչները, ցորենի արտահանման տերմինալները: Աշխատանքն իրականացնում ենք մեր իսկ ուժերով՝ սեփական չորանոցներում և պահեստներում:

Հենց այդպես էլ սկսվեց՝ ապրանքափոխանակությամբ: Մեր ապրանքի դիմաց տեխնիկա ստացանք սովխոզից. այն ժամանակ դրամային շրջանառությունը երկրում դեռ փոքր էր: Երբ սկսեցինք ցորենը վաճառել, մեզ մոտ ծագեց ցորենի վերամշակման գաղափարը: Վերամշակում էինք հիմնականում ալրաղացներում: 2001 թվականին սկսեցինք զբաղվել գյուղատնտեսական արտադրությամբ: Սկսեցինք 1.5 հազար հեկտարից, գրեթե այնքան, որքան այսօր ունենք Տաշիրում: Ուղիղ 5 տարվա ընթացքում, որն, անկեղծ ասած, ռեկորդային ցուցանիշ է, ծավալները հասցրինք մինչև 33 000-ի: Սա այսօրվա, անգամ Ռուսաստանի Դաշնության, չափանիշներով համարվում է բավականին խոշոր տնտեսություն: Օրինակ՝ Սիբիրում ամենամեծ տարածքն ունեցող միջին կարգի տնտեսությունը 7-8 հազար հեկտար է:

եթե հասել ես հաջողության արտասահմանում, կարող ես նաև Հայաստանում  ներդրում անել

Նախկինում բոլոր սոցիալական խնդիրները լուծվում էին սովխոզների միջոցով, իսկ այսօր դրանք չկան, և հիմա այդ բոլոր խնդիրները պետք է մենք լուծենք: Ակտիվ աշխատանք ենք տանում՝ ճանապարհներն ենք մաքրում, դպրոցներն ու մանկապարտեզներն ենք վերանորոգում: Մենք շատ արագ իրականացրինք  այս ամենը միայն վարկի շնորհիվ: Բոլորս էլ Սովետի մարդիկ էինք ու ապրում էինք սոսկ աշխատավարձով: Իսկ այն շատ  չէր: Ամեն բան սկսեցինք զրոյից: Ես դեռ այն ժամանակ հասկացա, որ սեփական ուժերով  առաջ գնալ հնարավոր չէ: Չվախեցա վարկ վերցնելուց: Անկեղծ ասած՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում դա հեշտ է արվում, քանի որ վարկային տոկոսները սուբսիդավորվում են, և Կենտրոնական բանկը տոկոսադրույքի մի մասը վերադարձնում է մեզ: Այսինքն, եթե ես պայմանավորվում եմ բանկից ստանալ 12% վարկ, իսկ Կենտրոնական բանկի դրույքաչափը 8,25% է, ապա 8,25%-ը ես հետ եմ ստանում կառավարությունից սուբսիդիաների տեսքով: Այսպիսով, ստացվում է, որ ես 3-4%-ով եմ վարկ վերցնում: Հիմնականում օգտվում ենք 8 տարի տևողությամբ վարկերից:  Գյուղատնտեսությունում կարճաժամկետ վարկերով ոչինչ չես կարող անել, քանի որ ծրագրերդ կազմում ես 3-5 տարվա հեռանկարով: Տասը տարի է, ինչ աշխատում ենք վարկերի միջոցով և արդեն ամբողջովին փակել ենք դրանք: Արդեն հինգ տարի է, ինչ աշխատում եմ առանց վարկի, ավելին, սեփական միջոցներն եմ ներդնում:

ԱՄ – Է՞լ ինչպես է Ռուսաստանում կառավարությունն օգնում ֆերմերին:

Ա.Բ. – Միայն սուբսիդիաների տրամադրմամբ: Վարկային տոկոսներ ենք ստանում: Կան դաշնային և տարածաշրջանային սուբսիդիաներ: Դաշնային սուբսիդիաները ստանում ենք Մոսկվայից, իսկ տարածաշրջանային սուբսիդիաները՝ շրջաններին հատկացվելիք բյուջեից: Ամեն տարի տարբեր կերպ է լինում: Օրինակ, այս տարի սուբսիդավորվում են պարարտանյութերը, հերբիցիդները: Մենք ինքներս ենք կազմում հաշվարկները՝ որքան պարարտանյութ և հերբիցիդ ենք օգտագործել: Հետո այդ ամենը ներկայացնում ենք նախարարությանը, նրանք ստուգում են տվյալները, ընդունում փաստաթղթերը, և արդյունքում մեզ սուբսիդիաներ են հատկացնում:

ԱՄ –  Ինչպե՞ս որոշեցիք Հայաստանում ներդրում անել այն ժամանակ, երբ շատերը լքում են Հայաստանը աշխատանք գտնելու համար:

Ա.Բ.  – Ինչպես բազմիցս նշել եմ, եթե մի բան անում ես ու ստացվում է այլ երկրում, ինչո՞ւ չփորձել իրագործել նույնը սեփական երկրում:

Ես Ռուսաստանում ագիտացիոն ծրագիր եմ իրականացնում մեր գործարարների, հայկական սփյուռքի շրջանակներում: Երբ տարբեր առիթներով հավաքվում ենք, նրանք արդեն գիտեն, որ ես այդ հարցը բարձրացնելու եմ: Իրականում կոչս շատ պարզ է՝ եթե հասել ես հաջողության Ռուսաստանում, լավ գումար ես վաստակում, ի՞նչ է քեզանից գնում Հայաստանում ներդնել եկամտիդ ընդամենը 5%-ը: Եթե անգամ ծրագիրդ չհաջողի, միևնույն է, իրականում մեծ բան չես կորցնելու: Սակայն, երբ այդ մասին խոսում ես, մարդիկ անմիջապես սահմանի խնդրին են անդրադառնում: Երբ գործը հասնում է մաքսային ծառայությանը, ի հայտ են գալիս խնդիրներ, որոնց պատճառով Հայաստանում աշխատելն անհնարին է դառնում: Այս խնդիրներն, իհարկե, կառավարությունը պետք է լուծի: Դուք էլ գիտեք, թե որքան խրթին է մաքսայինի հետ աշխատելը: Օրինակ, նախանցյալ տարի սարքավորումներ ներկրելիս մաքսակետում մեզ ասացին, թե գինն իջեցված է, թեև մենք աշխատում էինք Եվրոպայի խոշոր գործարանների հետ, որոնք երբեք նման քայլի չէին դիմի: Ես վիրավորվեցի, ասացի, որ ինձ հենց նոր հանցագործության մեջ մեղադրեցիք, քանի որ գինն իջեցնելով՝ ես փաստորեն հանցագործություն եմ կատարում: Հասկանում եք, երբ մարդիկ անցնում են այս ամենի միջով, Հայաստանում աշխատելու ցանկությունն անհետանում է: Եվ, այնուամենայինվ, ես եկել եմ եզրահանգման, որ այդ խնդիրները Ռուսաստանում ևս առկա են: Այնտեղ ևս կան մաքսային ծառայություն, հարկեր, սանեպիտկայաններ: Բոլորն էլ նույն կերպ են գործում, միևնույն համակարգն է: Ես իմ փորձով ցանկացա օրինակ ծառայել: Եվ այսօր ինչ-որ բան կարծես ստացվում է:

ԱՄ – Նոր տեխնոլոգիա եք բերել Հայաստան: Ինչպե՞ս եք այն կիրառում: Որքա՞ն հեկտար հող եք վարել այդ տեխնոլոգիայով: Ինչո՞վ է կարևոր այդ տեխնոլոգիան: 

Ա.Բ. – Մենք աշխատում ենք զրոյական (նույնն է, ինչ §անվար¦ առանց վարելու համակարգը– խմբ.) մշակման համակարգով՝ §no-till¦` չվարել: Այդ տեխնոլոգիան աշխարհում գործում է արդեն 30 տարուց ավելի: Երեք տարի առաջ Բրազիլիա մեկնեցի: Այնտեղ դաշտերի 80%-ն այդ տեխնոլոգիայով էր մշակվում: Զրոյական մշակման տեխնոլոգիայով ակտիվորեն զբաղվում են Բրազիլիայում, Արգենտինայում, Կանադայում և ԱՄՆ-ում: Այսօր այն արդեն լայն տարածում ունի Ռուսաստանում, Ղազախստանում, Ուկրաինայում: Ես այս տեխնոլոգիայով սկսել եմ զբաղվել դեռևս 8 տարի առաջ: Առաջին սերմնացանն այնքան էլ մեծ ծավալներ չուներ. 10-20%-ը ցանեցինք պարզապես տեսնելու, թե դա ինչ բան է: Սակայն այսօր ամբողջ 33 հազար հեկտար հողատարածքը, որը գտնվում է Ռուսաստանում, մշակվում է միայն զրոյական տեխնոլոգիայով: Մշակման մեկ համակարգից մյուսին անցնելը համբերություն է պահանջում:

ԱՄ – Որոնք են այս տեխնոլոգիայի յուրահատկությունները:

Ա.Բ.  – Զրոյական տեխնոլոգիային անցնելուց հետո առաջին երեք տարին բերքատվությունը նվազում է: Դրան պետք է պատրաստ լինել: Հողը հարթեցվում է: Հողը հարթեցվում է, ցողունների ու հասկերի մնացորդները թողնում ենք մակերեսին: Պարարտացնում ենք հողը և, ի վերջո, բերքատվությունը կարգավորվում է և տեղ-տեղ անգամ գերազանցում սպասելիքները:

Այլ յուրահատկութուն. երբ շրջում ենք հողի վերին շերտը կուլտիվատորներով և այլ սարքերով, ոչնչացնում ենք հողի մակերևույթի վրա գոյություն ունեցող այն միկրոօրգանիզմները, որոնք անչափ անհրաժեշտ են: Ինտենսիվ մեքենայացված մշակման արդյունքում, միկրոօրգանիզմները դադարում են գործել: Զրոյական տեխնոլոգիայի դեպքում միկրոօրգանիզմներն ու բակտերիաները մնում են հողի մակերևույթին, բազմանում են, և երեք տարի անց նկատելի է դառնում, թե ինչպես է դաշտում անհետանում ծղոտը: Օմսկում, երբ աշնանը հավաքում ենք բերքը, ծղոտը թողնում ենք դաշտում: Երբ դաշտ ես դուրս գալիս, շուրջբոլորը սև է: Միկրոօրգանիզմները սնվում են այդ հարդով՝ վերածելով այն ազոտի և այլ օգտակար նյութերի: Բացի այդ, մնացորդներով պատված այդ շերտը արևապաշտպան դեր ունի: Ինչպես գիտենք, սև գույնը կլանում է արևի ճառագայթները, հողը տաքանում է, խոնավ հողը սկսում է գոլորշիանալ: Իսկ ծղոտը ավելի երկար է պահում խոնավությունը:

Եվ գլխավորը՝ տնտեսական ազդեցությունը: Նախքան զրոյական տեխնոլոգիային անցնելը՝ ես ունեցել եմ 25 միավոր К 700 մակնիշի հզոր տրակտոր: Այսօր ունեմ միայն 8 ագրեգատ, բայց նույնիսկ Ջոն Դիրի 7 տրակտորով ես կարողանում եմ ապահովել նույն ծավալը: Տարբերություն կա. եթե ես չանցնեի զրոյական տեխնոլոգիայի, միանշանակ չէի գտնի մեխանիկների, ովքեր կկարողանային վերանորոգել այդ սարքավորումները, քանի որ չկան մասնագետներ: Այն մեխանիկներն, ովքեր մնացել են խորհրդային ժամանակներից, արդեն թոշակի անցնելու տարիքում են, իսկ երիտասարդներին այդ աշխատանքը չի գրավում:

Ռուսաստանում բոլոր լուրջ տնտեսություններն աշխատում են զրոյական տեխնոլոգիայով

  Պատկերացրեք միայն, 33 հազար հեկտար հողատարածք ամեն տարի մի քանի անգամ վարել, մշակել կուլտիվատորներով: Աննկարագրելի քանակությամբ վառելիք է ծախսվում: Մեծ քանակությամբ տեխնիկա է պահանջվում, բազմաթիվ աշխատողներ: Իսկ դա գրեթե անհնար է իրականացնել: Այսօր Ռուսաստանում գոյություն ունեցող բոլոր լուրջ տնտեսություններն աշխատում են զրոյական տեխնոլոգիայով: Առանց այդ տեխնոլոգիայի անհնարին կլիներ նման ծավալի հողատարածքներ մշակել: Սկզբում մշակումը գուցե ավելի շահավետ էր մեխանիկական մշակումով իրականացնել, որովհետև այն ժամանակ վառելիքը 7-8 ռուբլի էր, իսկ հերբիցիդներն ավելի թանկ էին, քան այսօր: Հետո մրցակցության արդյունքում հերբիցիդների գինն ընկավ, սակայն վառելիքի գինն աճեց, և այսօր 7-8 անգամ ավելի թանկ արժե քան նախկինում էր: Դրա օգտագործումը դարձավ բոլորովին անշահավետ: Կարծում եմ՝ սրանք այն կարևոր փաստարկներն են, որոնք ցանկացած մարդու կարող են համոզիչ թվալ զրոյական տեխնոլոգիային անցնելու համար:

Ութ տարիների աշխատանքի արդյունքում այսօր մեր՝ զրոյական տեխնոլոգիաներով մշակվող հողատարածքները տալիս են գրեթե այնքան բերք, որքան այն տարածքները, որոնք դեռևս օգտագործում են հողի ավանդական, մեխանիկական մշակումը:

ԱՄ – Դուք ասացիք, որ ունեք հնարավորություն ցանելու և մշակելու ավելի մեծ քանակությամբ ցորեն, սակայն հող դժվար է գտնել: Մյուս կողմից էլ՝ բազմաթիվ լքված, անմշակ հողեր կան…

Ա.Բ. – Բացթողումը եղել է դեռևս 90-ական թվականներին, երբ սովխոզի դաշտերը բաժանվեցին փոքր մասերի: Մարդկանց մի մասն արդեն լքել է այդ տարածքները, և հիմա այլևս ոչինչ անել չես կարող՝ ո՛չ վերցնել դրանք, ո՛չ օգտագործել: Հայաստանի կառավարությունը քաղաքական կամք պետք է դրսևորի: Իմ կարծիքով այդ բոլոր դաշտերը պետք է գույքագրել, հետ վերցնել, միավորել հողերը, այնուհետև բաժանել դրանք այն գյուղացիների միջև, ովքեր այսօր իրականում զբաղվում են հողագործությամբ: Սակայն անհրաժեշտ է բաժանել այն ոչ թե հողակտորների, այլ ամբողջական դաշտերի տեսքով, այնպես, ինչպես ժամանակին արեց Ռուսաստանի Դաշնությունը: Այդ պարագայում պահպանվում է ամբողջականությունը, յուրաքանչյուր ոք հստակ կիմանա, որ այդ հողում ունի իր բաժինը՝ 3-4 հեկտար տարածություն, և կկարողանա այդ 3-4 հեկտարը վարձակալության տալ բոզոյանին, իվանովին, պետրովին, ով նրան դրա դիմաց վարձակալության գումար կվճարի՝ փողի, ցորենի, կերի տեսքով. ինչպես որ կպայմանավորվեն: Սա կլինի միակ լուծումը: Այս տարբերակն իհարկե շատերին դուր չի գա, սակայն արդեն 25 տարի է անցել, և դեռևս ոչինչ չի ձեռնարկվել այդ ուղղությամբ: Սխալներն ուղղել է պետք:

ԱՄ – Զրոյական մշակման տեխնոլոգիան, ելնելով բնակլիմայական պայմաններից, ամեն տարածաշրջանում չէ, որ կիրառելի է: Իսկ որքանո՞վ է նպաստավոր Հայաստանի բնակլիման:

Ա.Բ.  – Իմ կարծիքով զրոյական գյուղատնտեսությունը կիրառելի է ցանկացած բնակլիմայական գոտում: Ես արդեն թվարկեցի մի քանի երկիր, որոնք 60-70%-ով կիրառում են այդ տեխնոլոգիան:

Երկրագնդի վրա հողածածկույթի 70-80%-ն ունի խոնավության պակաս: Եվ բնակչության հիմնական խնդիրն այդ խոնավության պակասը լրացնելն է: Այդ գոտիներում այս տեխնոլոգիան իրեն արդարացնում է նրանով, որ պահպանում է հողի խոնավությունը:

այսօր ամբողջ 33 հազար հեկտարը մշակում ենք առանց վարի

Անվար տեխնոլոգիան կիրառելի է անգամ գերխոնավ գոտիներում, ինչպիսին մերն է: Այս տարի՝ գարնան սկզբին, շատ մեծ տեղումներ ունեցանք: Սևահողերը, որոնք մշակվել էին գութանով, էրոզիայի ենթարկվեցին և մեծ կորուստներ կրեցին: Շատ տեղերում հողի վերին շերտը 20-30սմ խորությամբ վնասվել էր: Սակայն հողի վրա հարդի ծածկույթի առկայության դեպքում կորուստները քիչ կլինեն: Կվնասվի հարդը, հողը կմնա անվնաս. պաշտպանիչ շերտը հողը պահպանում է քամուց, անգամ կարկուտից: Աշնանը, որպեսզի լավ բերք ստանաս, անհրաժեշտ է այն երեխայի պես պաշտպանել:

ԱՄ – §Հացահատիկի արդյունավետ արտադրություն¦ գիտաժողովի շրջանակներում կազմակերպված ցուցադրության ժամանակ Ձեր հայրը հետաքրքրությամբ հետևում էր տեխնիկայի աշխատանքին: Նա ևս գյուղատնտես է: Դուք գնացել եք նրա՞ հետքերով:

 Ա.Բ.  – Պետք է անկեղծորեն խոստովանել, որ գյուղատնտեսությունն այն ժամանակ չէր գրավում ինձ: Շինարարությունն էր հետաքրքրում և այսօր էլ հետաքրքրում է: Այս տարիների ընթացքում բավականաչափ կառույցներ կանգնեցվեցին Ռուսաստանում, բոլոր նախագծերի հեղինակը ես եմ: Ես սիրում եմ նախագծել, կառուցել. սիրած զբաղմունք է: Ես վերևում արդեն նշեցի՝ ինչպես ստացվեց այս ամենը: Ինձ գյուղատնտեսություն բերեց բիզնեսը: Այնուամենայնիվ, ես գոհ եմ. գյուղատնտեսությամբ զբաղվում եմ հաճույքով, հոգու նվիրումով: Այդ իսկ պատճառով ինձ ներկայումս մոտ է և՛ շինարարությունը, և՛ գյուղատնտեսությունը:

ԱՄ – Կարծում եք Հայաստանը կարո՞ղ է ինքնաբավ լինել ցորենով, հացահատիկով:

Ա.Բ. – Նման հնարավորություն կա, քանի որ հողերի կեսը չի օգտագործվում: Չէ՞ որ օգտագործելով այդ հողերը՝ մենք կրկնապատկում ենք արդյունքը:

Ինչպե՞ս կարելի է դրան հասնել. կրկնապատկում ենք ծավալը, 50%-ով բարձրացնում ենք բերքատվությունը, և ամեն ինչ տեղն է ընկնում: Ես չգիտեմ, թե պաշտոնական թվերը որքան են համապատասխանում իրականությանը, բայց կարծես թե այսօր մեր սեփական ցորենով Հայաստանի շուկայի պահանջարկի 40%-ն ապահովում ենք: Սակայն պետք է ապահովել գոնե 80-90%-ը, հակառակ դեպքում շատ վտանգավոր իրավիճակի առջև կկանգնենք: Հայաստանը չունի պահուստային ֆոնդ: Եվ դա շատ վատ է: Բացի ամենամյա պահանջարկը ապահովելուց, մենք պետք է նաև ապահովենք երկիրը պահուստով, որն անհրաժեշտ կլինի հանկարծահաս պատերազմի կամ տարերային աղետների ժամանակ: Ռուսաստանն ունի 15-ից 25 միլիոն տոննա պահուստ, որովհետև վաղն ամեն բան կարող է պատահել. ժողովրդին կերակրելու համար անհրաժեշտ է պահուստ ունենալ: Մենք ևս կարող ենք ունենալ, միայն թե անհրաժեշտ է ուղղել նախնական սխալը. պետք է հավաքել հողերը, բաժանել հողագործների միջև և աշխատեցնել դրանք:  Հասկանալի է, ֆինանսական կողմն էլ կա՝ տեխնիկան թանկ է, գյուղատնտեսների բերքի ծավալները մեծ չեն: Հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս ձեռք բերել: Միայն վարկերի միջոցով: Առանց վարկերի զարգացում լինել չի կարող:

բացի պահանջարկը ապահովելուց, պետք է նաև ապահովել երկիրը պահուստով

Ինչ վերաբերում է վարկերին, կան վարկային տարբեր համակարգեր, որոնք գործում են տարբեր երկրներում: Հայաստանում, սակայն, այդ համակարգերից ոչ մեկը չկա: Կարծում եմ՝ իմաստ էլ չունի տարատեսակ փորձարկումներ կատարել այդ ուղղությամբ: Անհրաժեշտ է ընտրել ամենաարդյունավետ միջոցը, որն արդեն գործում է մյուս երկրներում: Ցանկացած մարդ պետք է գիտակցի, որ 5-6 տարի շարունակ պետք է գումար ներդնել, որպեսզի հետո կարողանա վերադարձնել այն: Սա հասկանում են և՛ գյուղացիները և՛ բանկերը, որոնք աշխատում են այս համակարգով: Սա այսօր ամենաարդյունավետ, ամենաշահավետ և գործող ուղին է: Պարզապես անհրաժեշտ է վստահորեն վարկ վերցնել և զարգացնել տնտեսությունը:

Հարցազրույցը վարեց՝

 Եվա Շահվերդյանը